Στωική φιλοσοφία: Τα πάθη

 

https://www.pemptousia.gr/2021/01/ta-pathi-kata-tous-stoikous/

Αθανάσιος Κορώνης, MSc στην Ορθόδοξη Θεολογία – Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο

iv Τα πάθη

Τα συναισθήματα είναι κρίσεις, οι οποίες αφορούν εντυπώσεις που δεχόμαστε. Επιλέγουμε, δηλαδή, κάποια από τις καταστάσεις τις οποίες μας δημιουργεί η εντύπωση, καλό, π.χ. ή κακό. Οι κρίσεις δεν είναι πάντα σωστές αλλά συχνά λαθεύουν.

Οι άστοχες κρίσεις όταν αυτονομηθούν, όταν, δηλαδή,  αποκτήσουν ανεξάρτητη ορμή, μετατρέπονται σε πάθη (Sharples,2002:123-124). Το πάθος για το Χρύσιππο είναι μια υπερβολική παρόρμηση συν κάτι άλλο, την οποία προκαλεί η  κίνηση της καρδιάς. Το πάθος σαν υπερβολή ξεφεύγει της αρμονίας του λόγου και κατά συνέπεια γίνεται άλογο. Το πάθος εκδηλώνεται σε άτομα  επιρρεπή σε αστάθεια τόνου, τα οποία στερούνται  της τέλειας λογικότητας (τέλειος λόγος). Σε αυτά τα άτομα η διάθεση τους δεν είναι λογική διότι ο λόγος τους δεν είναι υγιής (ατελής λόγος). Το πάθος έχοντας άμεση σχέση με το λόγο εκδηλώνεται σαν τροπή του ενός λόγου σε «δύο απόψεις», επομένως το πάθος είναι αποτέλεσμα της σύγκρουσης των δύο αντίθετων  λόγων.  Η μετατροπή του τέλειου λόγου σε ατελή (πάθος) δεν γίνεται αντιληπτή επειδή συμβαίνει τάχιστα και αιφνιδιαστικά.(Long, 2012: 280-281)

Το πάθος λειτουργεί με  διπλή κρίση, την θλίψη, αφενός,  επειδή ο πάσχων διαπιστώνει ότι το κακό είναι παρόν και αφετέρου από αυτή τη βεβαιότητα προκύπτει ότι η θλίψη είναι σωστή και άρα αναγκαία. Με τον καιρό, όμως, χάνει σταδιακά την ισχύ της η θλίψη και μετριάζεται,  παρόλο που η αιτία της, το κακό, παραμένει. Οι στωικοί, επειδή, θεωρούν τη φύση και τη νόηση (ύλη και πνεύμα) ενωμένες  σε μία οντότητα,  θεωρούν τη θλίψη σαν μια φυσική λειτουργία της ψυχής, σαν μια συστολή της. Συναισθήματα όπως η απειλή η οποία γεννά τον φόβο μπορούν να εισβάλουν αιφνιδιαστικά ακόμη και στο Στωικό σοφό αλλά,  αυτός δεν θα επηρεαστεί, διότι έχει νικήσει τα πάθη. Ο φόβος θα κυριεύσει όποιον αποδεχθεί, λαθεμένα,  την απειλή  σαν ενδεχόμενο πρόκλησης  βλάβης στον εαυτό του. Και είναι λάθος μια τέτοια αποδοχή γιατί το κακό το οποίο προκαλεί την απειλή δεν υπάρχει έξω από τον άνθρωπο στη φύση. Δεν είναι εξωτερικό, δηλαδή, αλλά βρίσκεται μέσα του και είναι αποκλειστικά δική του ευθύνη η διαχείριση του. Η πρώτη αντίδραση στον φόβο είναι μια αθέλητη  κίνηση , σαν αντανακλαστική αντίδραση και για τούτο δεν ,έχει  καμιά ηθική βαρύτητα. Πρόβλημα γίνεται όταν παρασυρθούμε από αυτόν ή όταν ο φόβος μας κάνει να πιστέψουμε ότι η απειλή, η οποία γεννιέται μας πείθει ότι θα υποστούμε  κάτι όντως κακό, είναι πραγματική ή ότι έχουμε πάθει ήδη κακό.(Sharples,2002:123-124)

Ο Σενέκας (4 μ.Χ.- 65 μ.Χ.) αναλύει   τα εξελικτικά στάδια των παθών. Την αρχική τους εμφάνιση , τη γέννηση τους  δηλαδή, την ανάπτυξη τους και το τρόπο με τον οποίο μας παρασύρουν. Το πάθος γεννιέται από μια πρώτη ασυνείδητη «ενόρμηση». Η ενόρμηση είναι ένα είδος προετοιμασίας για την  υποδοχή του πάθος,  μια μορφή  απειλής. Μετά την εμφάνιση του πάθους ακολουθεί  το δεύτερο στάδιο. Κατ’ αυτό γεννιέται μια χαλαρή ευχή, μια προσπάθεια ηθικής δικαίωσης του πάθος όταν αυτό εκδηλωθεί. Η ευχή είναι του τύπου: είναι δίκαιο να ζητώ εκδίκηση για κάποιον που μου έκανε κακό ή δίκαια επιθυμώ την τιμωρία κάποιου ο οποίος  έκανε ήδη κακό. Αποτέλεσμα των δύο πρώτον σταδίων είναι η εμφάνιση μιας ανεξέλεγκτης παρόρμησης. Αυτή η κατάσταση είναι το τρίτο και τελευταίο εξελικτικό στάδιο του πάθους η οποία είναι  η τελική φάση της εκδήλωσης και της  ανάπτυξης του. Όταν αναπτυχθεί πλήρως , καθότι βρίσκεται έξω από τον έλεγχο μας ζητά αδιάκριτη  τιμωρία ή εκδίκηση για τους πάντες,  δικαίους και άδικους , δηλαδή. Αυτό το πάθος έχει πλέον κυριεύσει τη λογική μας, και την έχει κάνει αδρανή, με αποτέλεσμα να αδυνατεί να το αποκρούσει. (Sharples,2002:124)

Τα πάθη εκδηλώνονται με τις ορμές, τις ψυχικές, δηλαδή,  καταστάσεις, τις  οποίες δημιουργεί κάποιο αίσθημα προκαλούμενο από εξωτερικό ερέθισμα. Το αίσθημα όταν εισέλθει στην ψυχή και κατασταλάξει μέσα της,  της προκαλεί, κατά τον Χρύσιππο δύο αντιθετικές τάσεις . Είτε ,  να το  οικειοποιηθεί («προσοικειωθεί»), ή να το απορρίψει. Αυτή η ψυχολογική πραγματικότητα  είναι η Στωική ορμή την οποία θεώρησαν   σαν κίνηση της ψυχής και σαν μια συναίνεση σε μια ψυχική εικόνα. Η ορμή διαφέρει από την κρίση διότι με τη κρίση αποφασίζεται η πράξη η οποία θα εκτελεστεί. Ο Χρύσιππος δεν διέκρινε το λογικό μέρος της ψυχής  από το άλογο, επειδή,  πίστευε ότι  και το άλογο ήταν λογικό πριν μεταβληθεί προς το χειρότερο. Η παρόρμηση να προστατεύσουμε τον εαυτό μας και να εξοικειωθούμε με αυτόν είναι η πρώτη ορμή των ανθρώπων και των ζώων, η οποία καλείται «τήρησις».Το πλήθος των ορμών ταξινομείται και αξιολογείται , σύμφωνα με τη μορφολογία και τον σκοπό τους . Η όρεξη π.χ. επειδή θεωρείται  είδος λογικής ορμής τυγχάνει υψηλής εκτίμησης . Στην Στωική ταξινόμηση βρίσκεται  και η  πρακτική ορμή , η οποία είναι «φορά της διανοίας επί  τι μέλλον» Η πρακτική ορμή υποδιαιρείτε  στην πρόθεση, στη προαίρεση, στη βούληση και στη θέληση. Εφαρμόζοντας οι Στωικού την θεωρία της αριστοτελικής μεσότητας στην ταξινόμηση των ορμών, τις διέκριναν σε σύμμετρες και σε ασύμμετρες, τις οποίες ονόμασαν «πάθη». Με βάση αυτή την κατάταξη ο Ζήνωνας όρισε το πάθος είτε, σαν μια άλογη και παρά φύση κίνηση της ψυχής ή σαν μία ορμή της οποίας η ενέργεια πλεονάζει  επειδή είναι μεγαλύτερη από  την ποσότητα την καθορισμένη από τη  συμμετρία. Ο Ζήνωνας, επίσης, λόγω των κακών διαθέσεων που προκαλούν στη ψυχή   τα χαρακτήρισε  «πτοία», δηλαδή, φόβο, τρομοκρατία, από τα οποία καταλαμβάνεται η ψύχη εμποδιζόμενη να ακολουθήσει τις επιταγές του λόγου. Τα πάθη σαν ασύμμετρα ταυτίζονται με το κακό, επειδή είναι αντίθετα με το σύμμετρο το οποίο αντιπροσωπεύει το καλό και τέλειο αγαθό. Το σύμμετρο ή καλό αποτελείται από τη δικαιοσύνη, την αντρειοσύνη, τη κοσμιότητα και την επιστημονικότατα. Ιδιότητες τις οποίες μετατρέπει στα αντίθετα τους το κακό όταν επιλεγεί.  Η δικαιοσύνη γίνεται αδικία, η αντρειοσύνη γίνεται δείλια, η κοσμιότητα μετατρέπεται σε ακοσμία και η επιστημονικότητα  γίνεται αφροσύνη. Για τον λόγο αυτό το ασύμμετρο,(πάθη) είναι αποφευκτέο. Η μετατροπή του καλού σε κακό οφείλεται  κατά το Ζήνωνα σε ψυχικές αναταραχές οι οποίες συμβαίνουν όταν οι επιλογές του ενεργούντος  είναι λανθασμένες. (Γεωργούλης, 2008:396-398)

Οι Στωικοί επειδή τα πάθη  ταλανίζουν την ψυχή και για να την προστατεύσουν συνιστούν την εκρίζωση τους με στόχο να φτάσει ό άνθρωπος στην κατάσταση της «απάθειας» στην ανώτατη, δηλαδή, ψυχική ανύψωση. Σε αυτή την κατάσταση τελείωσης  μπορούν να φτάνουν ο ενάρετος και ο σοφός. Στο σημείο της εκρίζωσης των παθών οι Στωικοί είναι πιο ριζοσπαστικοί από τους Περιπατητικούς, διότι οι τελευταίο προτιμούσαν αντί της εκρίζωσης την άμβλυνση τους. Τα πάθη διακρίνονται σε κυριότερα και δευτερεύοντα, στη πρώτη κατηγορία κατατάσσονται η ηδονή η λύπη, η επιθυμία και ο φόβος. Από αυτά γεννιέται μια δευτερεύουσα κατηγορία παθών: η οργή, η οποία είναι επιθυμία τιμωρίας του άδικου, ο θυμός ο οποίος είναι αρχόμενη  οργή , μήνις, παλιά οργή, τέρψη, οπτική και ακουστική ηδονή, αισχύνη, φόβος κακοφημίας, αγωνία, φόβος ήττας ή αποτυχίας. Σύμφωνα με τις δοξασίας των Στωικών η απόκτηση της αρετής είναι καθαρά ανθρώπινη υπόθεση και εξαρτάται από την ικανότητα του να εξουδετερώνει τα πάθη του(Γεωργούλης, 2008: 399)