Στωικισμός: Κίνηση και ελευθερία

 

https://www.pemptousia.gr/2020/12/i-kinisi-ton-meron-sto-stoiko-simpan-ke-i-eleftheria/

Αθανάσιος Κορώνης, MSc στην Ορθόδοξη Θεολογία – Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο

i. Ειμαρμένη

Κατά τους αρχαίους τραγικούς ποιητές (Αισχύλος, Ευριπίδης, Καλλίμαχος) η Ανάγκη αποτελεί βαρύ ζυγό με δύναμη ακαταμάχητη τόσο για θεούς, όσο και ανθρώπους. Εξ ου και η αρχαία ρήση – παροιμία που αποδίδει ο Διογένης ο Λαέρτιος στον φιλόσοφο Πιττακό «Ανάγκα ουδέ θεοί μάχονται», όπως προαναφέρθηκε.

Στη φύση εμπεριέχονται σαν συστατικά στοιχεία της κάθε υπαρκτό πράγμα (σύμπαν). Η φύση ενέχει το κάθε στοιχείο της το συγκρατεί και το καθορίζει με τους νόμους της. (Long,2012: 262 Σε ένα τέτοιο σύμπαν η λειτουργία των μερών του είναι προκαθορισμένη, προβλέψιμη και εύκολα κατανοητή. Διότι τα αίτια των ίδιων γεγονότων οδηγούν πάντα στο ίδιο αποτέλεσμα. Και τούτο, επειδή, όταν είναι απολύτως όμοια τα στοιχεία τα οποία γενούν την αιτία είναι αδύνατο να διαφέρει το αποτέλεσμα. Αν ποτέ συμβεί αυτό σημαίνει ότι υπάρχει στο σύμπαν κάποιο γεγονός ή κίνηση, κάποια άγνωστη ενέργεια , δηλαδή, χωρίς εμφανές αίτιο. Αυτή την νομοτέλεια ο Χρύσιππος την ονόμασε Ειμαρμένη, γνωστή και ως Ανάγκη, η οποία είναι μια συγκεκριμένη φυσική και συγκροτημένη διάταξη των πάντων μέσα στο αιώνιο. Σε αυτή την διάταξη τα γεγονότα απορρέουν από κάποια άλλα τα οποία είναι οι γεννήτορες τους, στη συνέχεια διαδρούν με κάποια άλλα, υπό το κράτος μιας απαράβατης γενεσιουργού αλληλουχίας. Κατά συνέπεια σε ένα τέτοιο σύμπαν δεν είναι δυνατόν να συμβεί κάτι χωρίς την αιτία του. Υπήρχαν και φωνές που απέρριπταν την αιτιοκρατία, αντιπαραθέτοντας τον ισχυρισμό ότι υπάρχει το αναίτιο. (Sharples,2002: 94).

Ο Χρύσιππος απαντά ότι πίσω από κάθε φαινομενικά αναίτιο κρύβεται κάποια μεταβολή των ίδιων ή του περιβάλλοντος τους. Τονίζει, επίσης, ότι στην φύση δεν υπάρχει ούτε το αναίτιο, ούτε αυτόνομη ή αυτεξούσια δράση κάποιων πραγμάτων. Αποδίδει δε την προβολή των «τυχαίων παρορμήσεων» από μερικούς σαν εφευρέσεις δικές τους με άδηλους σκοπούς και στόχους. Βέβαια αυτή η στάση του Χρύσιππου απηχεί τη γενική άποψη των Στωικών για την επιστημονική έρευνα. Την δέχονταν μόνο στο σημείο που θα τους έδινε τις αποδείξεις για να επιβεβαιώσουν την ύπαρξη του ενιαίου αιτιοκρατικού κόσμου που πίστευαν. Αντίθετα δεν τους ενδιέφερε η έρευνα των οφθαλμοφανών αποκλίσεων από το διανοητικό πρότυπο τους ( Sharples,2002: 94 ). Ο Χρύσιππος με την ανάπτυξη της θεωρίας της λειτουργίας των πράξεων εισχωρεί βαθύτατα, εμβαθύνει στο κόσμο της αιτιοκρατίας. Υποστηρίζει ότι κάθε ουσία είναι πλασμένη για να εκτελέσει ένα ειδικό και μόνο σκοπό . Από την δομή της απορρέουν και οι συγκεκριμένες ιδιότητες της που την καθορίζουν . Για να δράση ένα συμπαντικό ον χρειάζεται μεν ένα εξωτερικό αίτιο, αλλά ο τρόπος ενέργειας του είναι νομοτελειακά προκαθορισμένος από εσωτερική του δομή. Ο Χρύσιππος για να λύση θεωρητικά το πρόβλημα της ανελευθερίας, την οποία επιβάλλει η αιτιοκρατία έκανε διάκριση μεταξύ του εξωτερικό ερεθίσματος και τις εντυπώσεις τις οποίες αυτό προκαλεί στον ανθρώπινο νου. Τα εξωτερικά αίτια προκαλούν στον νου τις «εντυπώσεις» (φαντασίαν), η αντίδρασή όμως του ανθρώπου σε αυτές εξαρτάται αποκλειστικά από τον ίδιο. Τα εξωτερικά αίτια είναι οι επιταγές της Ειμαρμένης, αλλά δεν είναι τόσο ισχυρές ώστε να μας αναγκάσουν να πράξουμε σύμφωνα με αυτές. Διότι η έγκριση της δράσης μας ανήκει στην εξουσία μας, επειδή η ίδια η φύση μας, καθορίζει την αντίδραση μας σε κάθε εξωτερικό ερέθισμα. (Long, 2012: 266-267 ). Επομένως ουσιαστικά στο στωικό σύστημα ο άνθρωπος δεν είναι πραγματικά ελεύθερος, διότι θα κατευθύνεται πάντα από κόπος προκαθορισμό όσο ανώδυνος και αν είναι.

Πιο αναλυτικά η Ειμαρμένη είναι η θεία βούληση (Λόγος) για την πορεία του κόσμου. Ως εκ τούτου έχει ισχύ θεϊκής νομοτέλειας και είναι απόλυτη, υποχρεωτική και απαράβατη. Είναι δε τόσο απόλυτη όπου ακόμη και ο ίδιος ο Δίας είναι αδύνατον να την αποφύγει σύμφωνα με τον Αισχύλο. Η ανίκητη δύναμη της Ανάγκης ήταν γνωστή από τους προσωκρατικούς ακόμα. Ο Πυθαγόρας πίστευε ότι η Ανάγκη «περικείσθαι τω κόσμω», ο Παρμενίδης και ο Δημόκριτος έλεγαν ότι τα πάντα γίνονται από την Ανάγκη. Μεγαλύτερη αξία έδωσε σε αυτή τη θεϊκή δύναμη ο Ηράκλειτος, ο οποίος είχε επηρεάσει τα μέγιστα τη στωική φιλοσοφία. Οι Στωικοί έθεσαν τον δικό τους φιλοσοφικό ορισμό της Ανάγκης. Η Ανάγκη είναι κατ’ αυτούς μια δύναμη η οποία κινεί τα πάντα με τον ίδιο πάντα τρόπο (Ζήνων), και διοικεί νομοτελειακά τον κόσμο επειδή είναι θεϊκή (Χρύσιππος).Η Ανάγκη, ιδωμένη μέσα από τη οπτική της στωικής λογικής και της αντίστοιχης φυσιοκρατικής αντίληψης, είναι η αλληλεξάρτηση και η αλληλοεπίδραση γεγονότων τα οποία υποχρεωτικά βρίσκονται σε μια συγκεκριμένη διάταξη. Από την οποία προκύπτουν τα ανάλογα αποτελέσματα. Από αυτή την ιδέα δημιούργησαν οι νεότεροι διανοητές την «αρχή της αιτιότητας» ή «την αρχή του προσδιορισμού» που είναι γνωστή ως ντετερμινισμός. Στη στωική λογική τα πάντα λειτουργούν αρμονικά επειδή είναι εκ των προτέρων προκαθορισμένος ο ρόλος ενός εκάστου. Επομένως η κίνηση τους οφείλεται στην «αιτιοδοξία» και στην «προσδιοριστικότητα». (Γεωργούλης, 2008: 383)

Οι Στωικοί πρωτοτυπώντας φιλοσοφικά αλλά και θεολογικά , παράκαμψαν την μέχρι τότε επικρατούσα άποψη για το άτεγκτο της ειμαρμένης. Η καινοτομία τους οφείλεται στο γεγονός ότι δημιούργησαν και μια δεύτερη φύση στην ειμαρμένη αντίθετη από την αρχική της: εκείνη της αγαθής πρόνοιας, η οποία συμμετέχει στη κυβέρνηση του κόσμου. Αυτή η πρόσδοση γλυκύτητας στην οντολογία της ειμαρμένης, έχει άμεση επίδραση στον κόσμο, διότι, τον κάνει όμορφο επειδή , με την συνεργασία των δύο φύσεων της απαλύνεται μέρος από το άγος του προκαθορισμού. Η αγαθή φύση της ειμαρμένης ενσωματώθηκε και στο θεό (Χρύσιππος), επειδή, ο θεός ταυτίζεται με την ειμαρμένη. Έχοντας αυτή την ποιότητα ο θεός δεν φαντάζει πλέον μόνο σαν μια δυναμική και αλύγιστη λογικότητα, αλλά και σαν μια αγαθή λογική προνοητικότητα. Η Στωική απόδοση αγαθότητας στο θεό έδωσε το έναυσμα σε φιλοσοφικές προσπαθείς να αποδείξουν ότι ο θεός έπλασε ένα τέλειο κόσμο.(Γεωργούλης, 2008: 382-384) Ο άνθρωπος ζει σύμφωνα με την φύση όταν γνωρίζει την αλήθεια των νόμων της και των μεταξύ τους σχέσεων και όχι όταν απλά υπάρχει απλώς στη φύση. Όσο πιο βαθιά εισχωρεί στη γνώση της λειτουργίας των φυσικών νόμων τόσο πιο ικανός θα είναι ως προς τον καλλίτερο σχεδιασμό του μέλλοντος του. Διότι γνωρίζοντας τα αποτελέσματα των αιτίων θα ζει αφ’ ενός σε συνειδητή αρμονία με τη φύση και αφ’ ετέρου θα είναι επιπλέον πιο ακριβής στις προβλέψεις του (Στωικός σοφός). Τέλος το πλέγμα των σχέσεων των αρχών της φύσης μεταξύ τους είναι ο συνδετικός λόγος ο οποίος κρατά το σύμπαν ενωμένο.(Long, 2012:179)