Στωική φιλοσοφία: Ψυχή και σώμα

https://www.pemptousia.gr/2020/12/psichi-ke-soma-kata-tous-stoikous-filosofous/

Αθανάσιος Κορώνης, MSc στην Ορθόδοξη Θεολογία – Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο

 iii. Ψυχή και σώμα

Οι Στωικοί, για να κατανοήσουν αλλά και για να ερμηνεύσουν το φαινόμενο της ανθρώπινης αυτοσυνειδησίας και την αίσθηση της ατομικής μοναδικότητας , την ύπαρξη, δηλαδή, σε κάθε άτομο μιας ιδιαίτερης προσωπικής ταυτότητας, δέχθηκαν ότι τα σώματα είναι τα μόνα αληθινά και υπαρκτά όντα. Αυτή η θέση δημιούργησε το μεγάλο πρόβλημα, το οποίο παραμένει άλυτο μέχρι σήμερα, τη μείζονα φιλοσοφική και ηθική βάσανο της σχέσης μεταξύ ύλης (σώματος) και νου (πνεύματος).

Ο συσχετισμός, δηλαδή, μεταξύ των φυσικών νόμων οι οποίοι απορρέουν από την ύλη και του εκπορευόμενου από τον νου (πνεύμα) αισθήματος της ελευθερίας, το οποίο μας διακατέχει. Στους αρχαίους Έλληνες τα αίτια που προκαλούσαν την ανθρώπινη λειτουργία εφορμούσαν από την ψυχή και όχι από τον νου. Αποτέλεσμα αυτής την θεώρησης ήταν η αντίληψη της ψυχής σαν ζώσα , σαν ζωτική, δηλαδή, δύναμη η οποία ελέγχει και ταυτόχρονα κινεί όλες τις απαραίτητες λειτουργίες για την ύπαρξη κάθε έμβιου όντος. ( Sharples,2002:109-110). Η ψυχή είναι ενσώματη, επειδή, μετά τον θάνατο του σώματος στο οποίο ενοικεί χωρίζεται από αυτό. Από αυτή την ιδιότητα της ψυχής να έρχεται, δηλαδή, σε επαφή με ένα σώμα και να διεισδύει σε αυτό, συμπεραίνεται ότι το εν λόγω ον είναι σώμα, επειδή δρουν κατ’ αυτόν τον τρόπο μόνο τα σώματα. (Ματσούκας, 2008: 374-375 ) Η ύπαρξη της ψυχικής λειτουργείας διαχωρίζει τα έμβια από τα άβια ή άψυχα πράγματα. Η ψυχή μετατρέπει τα όντα στα οποία ενυπάρχει σε υπάρξεις με σκέψη, (άνθρωπος), με δύναμη και με κινητική αυτοβουλία. ( Sharples,2002:109-110). Το παγκόσμιο πνεύμα συνέχει τα σώματα με μια ελκτική δύναμη η οποία καλείται «έξις». Η «έξις» παρουσιάζεται με διαφορετική μορφή σε κάθε γενική κατηγορία των ειδών. Στα φυτά εμφανίζεται σαν «φύση», σαν κινητική, δηλαδή, και «μορφοποιητική» δύναμη. Στα ζώα παρίσταται σαν «ορεκτική ψυχή», ενώ στον άνθρωπο σαν «λογική ψυχή».(Γεωργούλης, 2008: 390)

Ειδικότερα οι Στωικοί ορίζουν την ψυχή σαν μέρος του θεϊκού πνεύματος το οποίο διέπει τα πάντα και ενυπάρχει σε όλα τα μέρη του. Επομένως η ψυχή είναι ο θεός ο οποίος κατοικεί εντός μας. Η συνύπαρξη ψυχής και πνεύματος (νου) στον ίδιο φορέα (σώμα) δημιουργεί διαβαθμισμένες εντάσεις μεταξύ τους, οι οποίες επηρεάζουν τον θάνατο της. Ο Χρύσιππος πιστεύει ότι οι ενάρετες ψυχές παραμένουν ζωντανές για μεγάλο χρονικό διάστημα μετά το θάνατο. Ο Ηράκλειτος συνδέοντας τον θάνατο με τη μοίρα υποστηρίζει ότι εκείνος που έχει ένα καλό θάνατο θα έχει αντίστοιχα και μια καλή μοίρα. Εικάζεται ότι αυτή η ανταμοιβή προέρχεται από την κατάσταση της ψυχής κατά τον θάνατο της. Οι ψυχές οι οποίες έχουν καλό θάνατο εκπυρούνται παίρνουν , δηλαδή, τη μορφή πύρινης σφαίρας και κινούνται ανοδικά μέχρι να ενωθούν με τον αιθέρα ή το ουράνιο πυρ. Φυσικά καμιά ψυχή δεν επιζεί μετά την προκαθορισμένη κοσμική εκπύρωση. Και τούτο διότι τότε όλος ο κόσμος απορροφάτε από το θείο. Ο Κλεάνθης, αντίθετα, πίστευε ότι οι ψυχές ζούσαν μέχρι την καταστροφή τους, την ένωση τους με το θεό (εκπύρωση). (Sharples,2002:122)

Η ανθρώπινη ψυχή δεν θεωρείται από τον Χρύσιππο ενιαία, αλλά διαιρετέα σε οκτώ μέρη ή δυνάμεις. Οι οποίες είναι οι πέντε αισθήσεις , η αναπαραγωγική δύναμη, η δύναμη της ομιλίας (στην οποία δίνουν μεγάλη σημασία με την τριπλή της εκφορά: λογική- ομιλία- λόγος) και το ηγεμονικό.( Sharples,2002: 122) . Το κυρίαρχο μέρος της ψυχής είναι το λογικό το οποίο λόγω της κυριαρχικής λειτουργίας του καλείται «ηγεμονικόν». (Γεωργούλης, 2008: 390. Στο ηγεμονικός εδρεύει η συνείδηση στην οποία ανήκουν όλες οι εγκεφαλικές λειτουργίες. Η βασικότερη από αυτές είναι η «παρόρμηση» (ορμή). Η παρόρμηση είναι στην ουσία ψυχική κίνηση προς ή από κάτι. Η παρόρμηση εκδηλώνεται αμέσως μόλις δεχθεί η ψυχή κάποια αισθητηριακή εντύπωση (Φαντασία). Η «συγκατάθεση» είναι η άλλη βασική λειτουργία του νου η οποία βοηθά τον άνθρωπο να επιλέξει ποιά ερεθίσματα θα επεξεργαστεί μέσα από τον τεράστιο όγκο πληροφοριών που δέχεται συνεχώς. Επειδή, ο ανθρώπινος νους είναι ανίκανος να επεξεργαστεί όλα δέχεται , ασχολείται μόνο με ένα μικρό μέρος τους. Συγκεκριμένα καταπιάνεται με όσα συγκατατίθεται , με όσα δηλαδή έχει επιλέξει να δώσει την συγκατάθεση του. Σε αυτό τον βοηθάει η ηγεμονική αρχή της «συγκατάθεσης». Η συγκατάθεση επιλογής γίνεται σε πράγματα τα οποία είναι απαραίτητα για την αυτοσυντήρηση ενός οργανισμού και οφείλεται στην ανάλογη ιδιότητα του ηγεμονικού.(Long, 2012: 274-275,277 )

Σαν έδρα της ψυχής ορίζεται η καρδιά ,διότι τρέφεται από τις αναθυμιάσεις του αίματος, Αυτός είναι ο λόγος της ταύτισης του κέντρου της κυκλοφορίας του αίματος με το κέντρο της ψυχής (Γεωργούλης, 2008: 390-391 ).Το ηγεμονικό από τη καρδιά μεταφέρει στα άλλα μέρη της ψυχής «ρεύματα θερμής πνοής» , «πνεύματα» μέσω των οποίων ελέγχει όλο το σώμα. (Long, 2012: 274) Ο Χρύσιππος μάλιστα επιχειρηματολογώντας υπέρ αυτής της άποψης , καταφεύγει στην ανθρώπινη ψυχολογία. Όλα τα συναισθήματα γίνονται αισθητά στο στήθος, από το στήθος, επίσης, εκπορεύεται ο λόγος (ομιλία). Συνειδητά δείχνουμε τη θέση του ηγεμονικού της ψυχής όταν συστηνόμαστε, διότι, ακουμπάμε το χέρι μας στο στήθος και όχι στο κεφάλι, επιπλέον όταν λέμε «εγώ» δείχνουμε με το πιγούνι μας το στήθος μας. Σε αυτό το επιχείρημα το αντεπιχείρημα του Γαληνού είναι ότι πολύ συχνά οι άνθρωποι αγγίζουν τη μύτη τους. Θέλοντας με αυτό τον τρόπο να τονίσει και να υπενθυμίσει την σχετικότητα στην αντίληψη των χειρονομιών σε κάθε διαφορετικό κοινωνικό σύνολο. ( Sharples,2002: 122)

Οι Στωικοί αν και ήταν επηρεασμένοι από τις ίδιες εξωτερικές πολιτιστικές αιτίες (πρόοδος της ιατρικής και εξέλιξη της θεωρίας της) με τον Αριστοτέλη και τους μαθητές του, δεν δέχονται την θεωρία του περί πνεύματος. Ο Σταγειρίτης σοφός διαχώριζε το πνεύμα από την ψυχή και του έδινε ξεχωριστή ύπαρξη και οργανικό ρόλο στις σχέσεις μετάξι ψυχής και σώματος. Πίστευε ότι το πνεύμα είναι όργανο της ψυχής και με το έργο του επιφέρει την αλληλοεπίδραση των δύο οντοτήτων. Αντίθετα οι Στωικοί δεν ξεχωρίζουν την ψυχή από το πνεύμα αλλά το θεωρούν ταυτόσημο με αυτή . Απόρροια αυτής της αντίληψης είναι η έλλειψη από την θεωρία των Στωικών ψυχικών ποιοτήτων οι οποίες να αντιστοιχούν με τις πλατωνικές και αριστοτελικές έννοιες επιθυμία ή όρεξη, (Στον Ιωάννη Δαμασκηνό υπάρχουν). Το ηγεμονικό κατά τον Χρύσιππο λειτουργεί κάτω από την καθοδήγηση έλλογης κρίσης, λειτουργεί, δηλαδή, λογικά. ( Sharples,2002: 123)