Κίνα

Ευάγγελος Κοροβίνης

https://antifono.gr/%ce%b7-%cf%83%cf%85%ce%b3%cf%87%cf%81%ce%bf%ce%bd%ce%b7-%ce%ba%ce%b9%ce%bd%ce%b1-%ce%b5%ce%bd%ce%b1-%ce%b1%ce%b9%ce%bd%ce%b9%ce%b3%ce%bc%ce%b1-%ce%bc%ce%b5-%ce%b5%cf%85%ce%ba%ce%bf%ce%bb%ce%b7-%ce%bb/

1. Τα ερωτήματα

Η Κίνα παραμένει και σήμερα ακόμη ένα αίνιγμα. Πώς μία χώρα κατ’ εξοχήν αγροτική μπόρεσε να εκσυγχρονισθεί και να μετατραπεί σε οικονομική υπερδύναμη μέσα σε μόλις τέσσερις δεκαετίες, γνωρίζοντας μια ανάπτυξη χωρίς προηγούμενο στα ιστορικά χρονικά; Μια χώρα και ένας πολιτισμός που άρχισε να διαμορφώνεται το 2200 π.Χ. στη μεγάλη πεδιάδα του κάτω Κίτρινου Ποταμού, για να επεκταθεί σταδιακά προς το νότο και να ενοποιηθεί πολιτικά από το 221 π.Χ. Και πώς μπορεί επιπλέον να εξηγηθεί ο ταχύς και καθ’ όλα επιτυχής εκσυγχρονισμός και εξαστισμός της Κίνας, όταν επί μαοϊκής περιόδου (1949-1978) είχαν εκδιπλωθεί τα πιο προωθημένα κομμουνιστικά πειράματα, το «Μεγάλο άλμα προς τα εμπρός» αρχικά και η «Πολιτιστική επανάσταση» στη συνέχεια; Πώς τέλος, ενώ το εμπορικό ισοζύγιο της Αμερικής με τη σύγχρονη Κίνα ήταν ελλειμματικό επί σειρά ετών, μόλις πρόσφατα ξέσπασε ο εμπορικός πόλεμος μεταξύ ΗΠΑ και Κίνας; Ποια είναι τα πραγματικά αίτια αυτού του πολέμου και ποιο είναι το διακύβευμά του; Σημειωτέον, ότι ο πόλεμος αυτός θα συνεχισθεί παρά την πρόσφατα ανακοινωθείσα εμπορική συμφωνία «πρώτης φάσης» μεταξύ ΗΠΑ και Κίνας. Η συμφωνία αυτή αποτελεί μία απλή εκεχειρία σ’ έναν πόλεμο που θα διαρκέσει καθώς οι διαφορές μεταξύ των δύο μερών, όπως θα φανεί παρακάτω, είναι βαθιές και διαρθρωτικού χαρακτήρα.


2. Οι παραδόσεις της Κίνας και οι προϋποθέσεις εκσυγχρονισμού της

Δύο κυρίως πολιτικο-πνευματικές παραδόσεις συνυπάρχουν και ταυτόχρονα ανταγωνίζονται στην κινεζική ιστορία: Ο Νομικισμός και ο Κομφουκιανισμός. Οι απόψεις των παραδόσεων αυτών καταγράφονται αντιπαραθετικά σ’ ένα αρχαίο κείμενο του 81 π.Χ., το περίφημο «Άλας και Σίδηρος». Το κείμενο αυτό διαβάζεται και ξαναδιαβάζεται επί αιώνες στην Κίνα και αποτέλεσε τελευταία αφορμή οξείας πολιτικής αντιπαράθεσης στην κορύφωση της Πολιτιστικής επανάστασης, το 1974.

Ο Νομικισμός είναι κρατικιστικός. Αποβλέπει στην ενίσχυση του ρόλου του κράτους και στην ενδυνάμωση του στρατού με οποιοδήποτε τίμημα. Το κράτος σύμφωνα με τους Νομικιστές πρέπει να ελέγχει στενά τη ζωή των ιδιωτών και να επιβάλλει ακόμα και με άμετρη βία το νόμο. Ο νόμος και η άτεγκτη εφαρμογή του μπορεί να αναπληρώσει εντελώς τη φθορά και την απαξίωση των παραδοσιακών ηθικών αρχών. Ο Κομφουκιανισμός, ένας φιλελευθερισμός με κινεζικά χαρακτηριστικά, δίνει μεγαλύτερη σημασία και έμφαση στην ηθική -παρά στον βίαιο εξαναγκασμό- για να επιτευχθεί η πρέπουσα κοινωνική συμπεριφορά. Όταν, κατά τον Κομφουκιανισμό, η ηθική γίνεται κτήμα του λαού δεν υπάρχει ανάγκη τιμωριών. Ένας ηγεμόνας που εμπνέει σεβασμό με το παράδειγμά του δεν χρειάζεται να σκοτώσει για να τον υπακούσουν. Και επιπλέον, από τη στιγμή που η αρετή και η παιδεία ποδοπατούνται από τους ισχυρούς, καμία τιμωρία δεν μπορεί να σώσει την κατάσταση.

Οι Νομικιστές ξεκινούν από μία απαισιόδοξη οπτική για την άνθρωπο, θεωρώντας τον εγγενώς εγωιστικό: ένα έρμαιο των παθών του που μπορεί να πειθαρχηθεί μόνον μέσω της ανταμοιβής και της τιμωρίας, ακόμη και της πιο σκληρής. Οι Κομφουκιανοί αντίθετα πιστεύουν ότι ο άνθρωπος ρέπει, έστω και ασθενώς, προς το ενάρετο βίο και κατ’ αυτούς η κύρια μέθοδος για την εμπέδωση της ορθής κοινωνικής συμπεριφοράς είναι η παιδεία και το προσωπικό παράδειγμα.

Στα πλαίσια αυτά, οι Νομικιστές υποστηρίζουν τα κρατικά μονοπώλια, όπως στο άλας και τον σίδηρο, με στόχο να περιορισθεί η ισχύς των μεσαζόντων και των χονδρεμπόρων, να αυξηθούν τα κρατικά έσοδα και να ενισχυθεί το στράτευμα. Κατά τους Κομφουκιανούς, όταν ο λαός πληρώνει μιαν άδεια για να λειώσει σίδηρο και να βγάλει αλάτι, τα εργαλεία από μέταλλο θα είναι κοφτερά και καλής ποιότητας, ενώ το αλάτι θα κοστίζει λιγότερο από αυτό που πωλείται από τα κρατικά μονοπώλια. Αιτία για όλα αυτά είναι ο ανταγωνισμός μεταξύ πολλών παραγωγών του ίδιου προϊόντος. Με την υιοθέτηση των μονοπωλίων, αντίθετα, τα περισσότερα εργαλεία καταλήγουν να είναι κακής ποιότητας, ενώ οι εργάτες του κράτους δεν κάνουν καλά τη δουλειά τους.

Σε ό,τι αφορά τέλος την εθνική άμυνα, οι Κομφουκιανοί, σε αντίθεση με τους πολεμοχαρείς Νομικιστές, πιστεύουν ότι η ασφάλεια των εθνών στηρίζεται λιγότερο στην κατά τα άλλα απαραίτητη στρατιωτική δύναμη και περισσότερο στην αρετή των ηγεμόνων που εξασφαλίζει τη συνοχή του λαού και το πνεύμα θυσίας για την πατρίδα, όπως και την πνευματική ακτινοβολία της Κίνας πάνω στους αντίπαλους και εχθρούς της.

Η αποδελτίωση των απόψεων του Νομικισμού και του Κομφουκιανισμού αποκαλύπτει ότι στην περίπτωση της Κίνας υπήρχαν τα κατάλληλα παραδοσιακά εφαλτήρια για τον εκσυγχρονισμό και τον εξαστισμό της. Ως ανάλογα εφαλτήρια μπορούν να θεωρηθούν και ορισμένα μόνιμα αποτελέσματα του επαναστατικού αναβρασμού της μαοϊκής περιόδου της κινεζικής ιστορίας. Ως το κυριότερο απ’ αυτά αναφέρεται η εξάλειψη του αναλφαβητισμού των μεγάλων μαζών και η επέκταση της στοιχειώδους και μέσης παιδείας σε πανεθνική κλίμακα. Τονίζεται μεταξύ των άλλων, ότι απελευθερώθηκε το δυναμικό της νεολαίας και των γυναικών από τα πατερναλιστικά ήθη του παρελθόντος, ενώ το ενδιαφέρον του πληθυσμού στράφηκε σχεδόν αποκλειστικά προς εγκόσμιες επιδιώξεις.  Δημιουργήθηκαν έτσι κάποιες επιπλέον προϋποθέσεις του εκσυγχρονισμού και της ανάπτυξης που προωθήθηκε στη συνέχεια.

Θα πρέπει να σημειωθεί ότι ο Κομφουκιανισμός, πέραν των άλλων χαρακτηριστικών του που τον καθιστούν μια εκδοχή του φιλελευθερισμού με ισχυρές ηθικές βάσεις, διακρίνεται και αυτός με τη σειρά του, αν και όχι τόσο έντονα όπως ο μαοϊσμός, από έναν εγκόσμιο πνευματικό προσανατολισμό, επικεντρωμένο στον άνθρωπο και τα προβλήματα της καθημερινής ζωής και πολύ λιγότερο στα περί θεών και πνευμάτων. Σε ό,τι αφορά τους Νομικιστές ούτε λόγος δεν μπορεί να γίνει, στην περίπτωσή τους, για μεταφυσικές ανησυχίες. Μόνον ο Ταοϊσμός, μία τρίτη κινεζική παράδοση, διακρίνεται από ένα ιδιαίτερα ελεύθερο πνεύμα και μία έντονη μυστικιστική διάθεση.

Ο εγκόσμιος προσανατολισμός, εν πάση περιπτώσει, των κινεζικών παραδόσεων (πλην του Ταοϊσμού), μαζί με τα υπόλοιπα στοιχεία που απαρτίζουν τη φυσιογνωμία τους, αποτέλεσαν το κατάλληλο έδαφος και υπόστρωμα για έναν επιτυχή και ομαλό εκσυγχρονισμό και εξαστισμό της Κίνας. Έναν εκσυγχρονισμό που στηριζόμενος σε γηγενείς και όχι ξενόφερτες παραδόσεις δεν πήρε το χαρακτήρα μιας πλήρους δυτικοποίησης και δεν συνδυάσθηκε με αποσυνθετικές και διαλυτικές διαδικασίες που θα μπορούσαν να συνοδεύουν μία ολοκληρωτική δυτικοποίηση. Το όλο εγχείρημα βασίσθηκε στο συνδυασμό της κληρονομιάς του Νομικισμού και του Κομφουκιανισμού κυρίως, σε ένα υβρίδιο δηλαδή μιας κεντρικά σχεδιαζόμενης οικονομίας με στοιχεία μηχανισμού της αγοράς.

Γενικότερα, το κινέζικο οικονομικό θαύμα διαψεύδει την πίστη ότι υπάρχει μία αναγκαία σχέση μεταξύ ώριμου καπιταλισμού και κοινοβουλευτισμού. Ο καπιταλισμός της Κίνας χαρακτηρίζεται από μεγάλη αυτονομία των πολιτικών ελίτ έναντι του κεφαλαίου και από πολύ υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης. Από αυτούς τους εντυπωσιακούς ρυθμούς ανάπτυξης αντλεί ένα μέρος της νομιμοποίησής του το καθεστώς. Σ

3. Τα αίτια του εμπορικού πολέμου Αμερικής και Κίνας

Επί αρκετά χρόνια η Αμερική και η Κίνα έχουν συνομολογήσει μια άτυπη συμφωνία, η Κίνα να δανείζει την Αμερική, ώστε η τελευταία να αγοράζει τα προϊόντα της πρώτης. Ένα μεγάλο μέρος, βέβαια, των κινεζικών εξαγωγών προς τις ΗΠΑ, αφορά σε προϊόντα που παράγουν αμερικανικές πολυεθνικές εταιρείες στην Κίνα.

Γιατί, λοιπόν, ενώ το εμπορικό έλλειμμα της Αμερικής έναντι της Κίνας είναι μια παλαιά υπόθεση, ο εμπορικός πόλεμος μεταξύ ΗΠΑ και Κίνας ξεκίνησε μόλις πρόσφατα, με πρωτοβουλία της κυβέρνησης Τραμπ; Φαίνεται ότι η επιβολή δασμών στις κινεζικές εξαγωγές στην αμερικανική αγορά δεν είναι απλώς ένα μέσο περιορισμού του εμπορικού ελλείμματος των ΗΠΑ, αλλά και ένα ισχυρό όπλο στα χέρια της Αμερικής για να παρεμποδίσει την προώθηση της κινεζικής πρωτοβουλίας made in China 2025 (MIC 2025).

Η ουσία του σχεδίου MIC 2025, που άρχισε να υλοποιείται από το 2015, είναι η κρατική στήριξη και ενίσχυση των ερευνητικών δραστηριοτήτων των κινεζικών επιχειρήσεων και των πανεπιστημίων, ώστε η Κίνα να καλύψει το τεχνολογικό κενό που την χωρίζει από την Αμερική στην ανάπτυξη της τεχνητής νοημοσύνης, την επεξεργασία δεδομένων μεγάλου όγκου και τους κβαντικούς υπολογιστές. Μια πλευρά του εμπορικού πολέμου ΗΠΑ και Κίνας είναι και η διαμάχη για τον έλεγχο των δικτύων κινητής τηλεφωνίας πέμπτης γενιάς (5G). Στο ζήτημα αυτό η Κίνα προπορεύεται κατά πολύ της Αμερικής. (Σημειωτέον ότι η κρατική στήριξη των κινεζικών επιχειρήσεων δεν απαγορεύεται από τον ΠΟΕ, τον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου, όσον αφορά τα ερευνητικά τους προγράμματα).

Στον πυρήνα της πρωτοβουλίας MIC 2025 βρίσκεται, λοιπόν, η επιδίωξη της τεχνολογικής ισοτιμίας με την Αμερική, η επικέντρωση στην εγχώρια παραγόμενη γνώση και όχι πλέον στην εισαγόμενη γνώση. Η Κίνα διαβεβαιώνει στις διαπραγματεύσεις της με την Αμερική, ότι θα εντείνει αποφασιστικά την νομική προστασία των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας των ξένων εταιρειών. Δεν θέλει όμως να παραιτηθεί από τη δυνατότητα να ωθεί τις ξένες εταιρίες, εφ’ όσον το επιθυμούν, να μοιράζονται τα εμπορικά τους μυστικά με κινεζικές εταιρείες, με αντάλλαγμα να αποκτούν πρόσβαση στην αχανή αγορά που συγκροτούν τα ήδη πάνω από 400 εκατομμύρια της κινεζικής μεσαίας τάξης. Οι συμφωνίες αυτού του είδους αποτελούν για την Αμερική «εξαναγκαστική» μεταφορά τεχνογνωσίας. Η πρακτική όμως αυτή δεν απαγορεύεται από τον ΠΟΕ. Πέραν του σημαντικού ζητήματος της μεταβίβασης ξένης τεχνογνωσίας, η Κίνα κάνει σαφές στις εμπορικές διαπραγματεύσεις με τις ΗΠΑ, ότι δεν θα παραχωρήσει τον έλεγχο της οικονομίας της, ποτέ και κατά κανένα τρόπο, σε ξένα χέρια.

Ο ψηφιακός μετασχηματισμός της κινεζικής βιομηχανικής παραγωγής και της οικονομίας της χώρας γενικότερα, αποτελεί προϋπόθεση για να μην πέσει η Κίνα στην περίφημη στη διεθνή βιβλιογραφία «παγίδα μέσου εισοδήματος». Πρόκειται για μια κατάσταση όπου, σε ορισμένες χώρες, την υψηλή και επί πολλά έτη διαρκούσα ανάπτυξη, τη διαδέχεται μια σαφής επιβράδυνση της οικονομίας τους, όταν το κατά κεφαλήν εισόδημά τους προσεγγίζει τις 10.000 δολάρια.

4. Η αποφυγή της «παγίδας μέσου εισοδήματος»

Πιο συγκεκριμένα, ο όρος «παγίδα μέσου εισοδήματος» παραπέμπει σε μια συνθήκη όπου μια χώρα μέσου εισοδήματος δεν μπορεί πλέον να ανταγωνίζεται επιτυχώς σε τομείς παραγωγής προϊόντων εντάσεως εργασίας, επειδή οι μισθοί της είναι σχετικά υψηλοί, αλλά δεν μπορεί να ανταγωνισθεί ούτε και σε υψηλής προστιθέμενης αξίας δραστηριότητες, επειδή η παραγωγικότητα των εργαζομένων της είναι σχετικά χαμηλή. Το αποτέλεσμα είναι η επιβράδυνση της οικονομίας και η καθήλωση του βιοτικού επιπέδου των εργαζομένων της. Η ανεπαρκής ανάπτυξη εγχώριων παραγωγικών ικανοτήτων βασισμένων στην ενσωμάτωση τεχνολογικών καινοτομιών είναι η κύρια αιτία παρεμπόδισης της μετάβασης στην ανώτερη εισοδηματική κλίμακα. Κλασικό παράδειγμα εγκλωβισμού στην παγίδα μέσου εισοδήματος είναι οι περισσότερες χώρες της Λατινικής Αμερικής, ενώ ως επιτυχημένο παράδειγμα αποφυγής της «παγίδας μέσου εισοδήματος» καταγράφονται οι λεγόμενες τίγρεις της Ασίας (Σιγκαπούρη, Ταϊβάν, Χονγκ Κονγκ και Νότια Κορέα).

Η Κίνα βρίσκεται, λοιπόν, σ’ αυτό ακριβώς το λεπτό σημείο, όπου συνεχίζει μεν να έχει ανάγκη το παλαιό παραγωγικό της μοντέλο, από το οποίο μόνο σταδιακά μπορεί να απομακρυνθεί και ταυτόχρονα δεν έχει εδραιώσει το νέο παραγωγικό της πρότυπο. Την πλήρη μετάβαση δηλαδή από την οικονομία της «απομίμησης» (imitation-led) στην οικονομία της γνώσης και της καινοτομίας (innovation-led), μία οικονομία επιπλέον βασισμένη κυρίως στην εσωτερική ζήτηση και κατανάλωση και όχι τόσο στις εξαγωγές και στα προϊόντα εντάσεως εργασίας.

Οι αρμόδιοι αξιωματούχοι της κυβέρνησης Τραμπ θεωρούσαν ότι ο εμπορικός πόλεμος θα καταφέρει ισχυρά πλήγματα στην κινεζική οικονομία. Όμως οι δασμοί στις κινεζικές εξαγωγές προς την αμερικανική αγορά έβλαψαν λιγότερο από ό,τι πιστεύεται την Κίνα. Οι κινεζικές εξαγωγές προς την Αμερική τους πρώτους πέντε μήνες του 2019 έπεσαν μόνον κατά 4,8%. Την ίδια περίοδο οι εξαγωγές της Κίνας στην Ευρωπαϊκή Ένωση, την πιο μεγάλη αγορά κινεζικών προϊόντων, αυξήθηκαν κατά 14,2%, ενώ η αγορά της νοτιοανατολικής Ασίας αντικατέστησε τις ΗΠΑ ως η δεύτερη μεγαλύτερη αγορά εξαγωγής κινέζικων προϊόντων.

Η πρωτοβουλία «Μία ζώνη, ένας δρόμος», ο λεγόμενος «νέος δρόμος του μεταξιού» που προωθεί η Κίνα από το 2013 και εντεύθεν, προσφέρει εξάλλου νέες διεξόδους στην κινεζική οικονομία. Αποτελεί έναν γαλαξία έργων υποδομής που συνδέει μεταξύ τους διάφορες ηπείρους. Όπως τονίζει η Πελαγία Καρπαθιωτάκη, η πρωτοβουλία αυτή δεν έχει ένα σαφή και προκαθορισμένο τελικό στόχο και ένα σαφές χρονοδιάγραμμα, πράγμα που συνήθως συμβαίνει στη δυτική κουλτούρα. Αφήνονται να προσδιορισθούν στην πορεία. Εάν το σχέδιο αυτό ακολουθούσε ένα ιδεατό πρότυπο θα αγνοούσε την πραγματικότητα και ως συνέπεια θα δημιουργούσε αντιστάσεις.

Η αμερικανική επίθεση στην άνοδο της Κίνας, εν πάση περιπτώσει, φαίνεται να συναντά τα εμπόδια που αναφέρθηκαν. Δεν απουσιάζουν όμως τα προβλήματα και από την ίδια την Κίνα. Γίνεται λόγος κυρίως για την υπερπαραγωγή που χαρακτηρίζει ορισμένους κλάδους της κινεζικής οικονομίας (π.χ. την κατασκευή υποδομών) μετά από δεκαετίες εκρηκτικής ανάπτυξης, καθώς και την υπερχρέωση του ιδιωτικού τομέα.

5. Η αποκατάσταση και διαφύλαξη της εθνικής ανεξαρτησίας σταθερός και αταλάντευτος στόχος

Το πού θα καταλήξει ο εμπορικός πόλεμος Αμερικής – Κίνας είναι άγνωστο. Ένα είναι όμως βέβαιο, ότι η Κίνα δεν θα θέσει ποτέ υπό διαπραγμάτευση την οικονομική της αυτοδυναμία και ευρύτερα την εθνική της ανεξαρτησία.

Έχει πικρή πείρα, από το παρελθόν, εισβολής και κατοχής από ξένες δυνάμεις στη διάρκεια του λεγόμενου «αιώνα των ταπεινώσεων» (1849-1949). Μέχρι το 1830 η Κίνα παρουσίαζε σημαντικά πλεονάσματα στο εμπορικό της ισοζύγιο με τη Δύση. Ενώ οι δυτικές  χώρες ενδιαφέρονταν ζωτικά για τα κινεζικά προϊόντα (τσάι, πορσελάνη, μετάξι), η ίδια η Κίνα παρέμεινε αδιάφορη για τα προϊόντα της Δύσης. Η Βρετανία κατόρθωσε, με τη βοήθεια της Εταιρείας Ανατολικών Ινδιών, να ανατρέψει το παραπάνω καθεστώς, βρίσκοντας ένα ινδικό προϊόν για το οποίο υπήρχε κάποια ζήτηση στην Κίνα, το όπιο. Οι βρετανικές εισαγωγές οπίου στην Κίνα αυξήθηκαν αλματωδώς, λίγο πριν και μετά τους νικηφόρους για την Αγγλία πολέμους του οπίου που της επέτρεψαν να εγκαινιάσει τον περίφημο στην κινεζική ιστορία «αιώνα των ταπεινώσεων». Η μαοϊκή περίοδος έρχεται μετά από αυτόν τον αιώνα, διαρκώντας από το 1949 έως το 1978. Το διάστημα αυτό χαρακτηρίζεται από την αποκατάσταση της εθνικής κυριαρχίας της Κίνας επί των εδαφών της, αλλά την περίοδο αυτή η Κίνα παραμένει μία φτωχή χώρα. Κατά την διακυβέρνηση της χώρας από τον Ντενγκ Σιαοπίνγκ και τους διαδόχους του, η Κίνα βγαίνει από τις στερήσεις και τη φτώχεια, αλλά υποσκάπτεται από φαινόμενα ενδημικής διαφθοράς. Η καινούργια περίοδος, που αρχίζει το 2012 με τον Σι Τζινπίνγκ, φαίνεται να απαλλάσσει την Κίνα σε αρκετό βαθμό από την ενδημική διαφθορά, ενώ στο ίδιο διάστημα η Κίνα διεκδικεί την τεχνολογική της ισοτιμία με τη Δύση.

Πηγές:

Κομφούκιος. Ανάλεκτα. Εκδόσεις Οδυσσέας. Πρώτη έκδοση Ιούνιος 2004.
Άλας και Σίδηρος. Πρόλογος από Κάρολο Παπούλια. Απόδοση στα ελληνικά και σχόλια από Χρήστο Καφτεράνη. Εκδόσεις Σ. Ι. Ζαχαρόπουλος, 1999.
TaoTeching. Μετάφραση Νικόλας Ρώσσης, PhD. Το ηλεκτρονικό αυτό βιβλίο διανέμεται δωρεάν  στη διεύθυνση www.istomediahost.gr/taotechnig
Η Κίνα από την Ουράνια αυτοκρατορία στην ανερχόμενη υπερδύναμη του 21ου αιώνα. Του Χαράλαμπου Παπασωτηρίου. Εκδόσεις Ποιότητα, 2013.
Η σύγκρουση των πολιτισμών και ο ανασχηματισμός της παγκόσμιας τάξης του SamuelHuntington. Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2016.
The third revolution. Xi Junping and the new Chinese State.Βy Elizabeth C. Economy. Oxford University Press, 2018.
Οι προοπτικές που διαγράφονται για την παγκόσμια οικονομία. ΤουΝικήταΠιττή. Foreign Affairs. The Hellenic edition. 3/9/2019.
How China really sees the Trade War. By Andrew J. Nathan. Foreign Affairs. June 27, 2019.
Escaping the middle income trap: innovate or perish. By Eva Peus. ADBI Working. Paper 685. March 2017.
The new silk Roads: an introduction to China’s Belt and Road Initiative. By Steven Brakman, Peter Frankopan, Harrg Garretsen and Charles van Marrewijk. Cambridge Journal of regions, economy and society, 2019.
Ο «Δράκος» του Σ. Τζινπίνγκ διεκδικεί πλανητικό ρόλο.Tης Πελαγίας Καρπαθιωτάκη. SlPress, 6 Νοεμβρίου 2019.
Για μία νέα βιομηχανική πολιτική. Του Δημήτρη Σκάλκου. Capitalgr., 27 Σεπτ. 2017.


Ο ζωγραφικός πίνακας που πλαισιώνει τη σελίδα είναι έργο του Νικήτα Χριστόπουλου.