Ειμαρμένη και ελευθερία

 

https://www.pemptousia.gr/2020/12/imarmeni-ke-eleftheria-stous-stoikous/

Αθανάσιος Κορώνης, MSc στην Ορθόδοξη Θεολογία – Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο

Η ειμαρμένη από τον τρόπο δράσης της φαινομενικά αποκλείει την ελευθερία της βούλησης του ανθρώπου. Οι στωικοί, απεναντίας, αρνούνται αυτή την προοπτική διότι αντίκειται στους ορισμούς της ηθικής τους, την οποία τοποθετούν στην ανώτερη βαθμίδα των αξιών τους.

Στην Στωική ηθική υπάρχει δυνατότητα επιλογής μεταξύ καλού ή κακού. Αλλά, αυτό το ηθικό δόγμα έρχεται σε αντίθεση με το φιλοσοφικό δόγμα τους του αιώνιου προκαθορισμού και του ελέγχου των πάντων από την ειμαρμένη. Σε αυτό το δόγμα περιλαμβάνονται και όλες οι πράξεις των ανθρώπων, ακόμη και οι επιλογές του. Οι στωικοί προσπάθησαν να αποφύγουν αυτό τον αντινομικό σκόπελο αναζητώντας τη λύση στη θεϊκότητα της ανθρώπινης ψυχής και στην συμπαντική τους αντίληψη. (Γεωργούλης, 2008: 384-385). Το σύμπαν (κόσμος) είναι μια καθ’ εαυτή και ενιαία έκφανση του θείου λόγου. Ο λόγος ο οποίος διέπει τον κόσμο διαχέεται αυτούσιος σε κάθε ικμάδα (κομμάτι) του. Έκαστο κοσμικό επιμέρους εξ αιτίας αυτής της θεία χάρης μετέχει ενεργά στη λειτουργία του κόσμου ανάλογα με τον ορισμένο ρόλο του. Ο άνθρωπος όντας επιμέρους λογική φύση συμβάλλει στις κοσμικές διεργασίες σαν άτομο.

Η ειδική αυτή παρουσία του στο κοσμικό όλο, δηλώνει ότι στο συμπαντικό γίγνεσθαι, τα κοσμικά και ανθρώπινα γεγονότα δεν είναι ανεξάρτητα αλλά εκτελούνται αμφότερα με βάση την κοινή του πηγή: τον λόγο. Η φύση στο στωικισμό είναι ταυτόσημη με το θεό και ενώνεται με τον άνθρωπο με τον λόγο. (Long, 2012:179) Η ανθρώπινη ψυχή είναι τμήμα του θείου λόγου, της δύναμης, δηλαδή, η οποία κυβερνά τα πάντα με ελευθερία. Επομένως η ανθρώπινη ψυχή ως μέτοχος την θείας ελευθερίας είναι και αυτή ελεύθερη σε κάθε της πράξη. Αλλά για να λειτουργήσει η θεϊκή ελευθερία στον άνθρωπο, η θεία υποστατική τριάδα: ειμαρμένη, φύση και ο λόγος χρειάζεται να συμπτυχθεί στην υπόσταση του ενός θεού. Ο θεός ως ενιαία αρχή υπάρχει μέσα στο κάθε επιμέρους όν σαν αναπαραγωγική δυνατότητα, του οποίου την «προσήκουσα φύση» χρησιμοποιεί για την διοίκηση (οικονομία) του σύμπαντος. Επομένως η ελευθερία των Στωικών είναι η κάθε ατομική δράση η οποία συμφωνεί με τον θείο λόγο και με την «οικεία φύση» του όντος. Αυτή η άποψη υπήρξε γόνιμή πηγή νεότερων διανοητών, όπως ο Κάντ ο οποίος από αυτή εμπνεύστηκε την δική του θεωρία για την ελευθερία. (Γεωργούλης, 2008: 384-385)

Το κύριο βάρος της υποστήριξης και της απόδειξης αυτής της θεωρίας , της δυνατότητας , δηλαδή, συνύπαρξης της ειμαρμένης και της ατομικής ελευθερίας ανέλαβε ένας δεινός Στωικός διαλεκτικός ο Χρύσιππος. Ο Χρύσιππος, πρώτα διαχώρισε την ανάγκη από την ειμαρμένη και κατόπιν έδωσε στην ειμαρμένη τον ρόλο της συνδετικής αιτίας των πράξεων οι οποίες εμφανίζονται με την μορφή απλών δυνατοτήτων. Δηλαδή, η ειμαρμένη προκαθορίζει μόνο τις συνθήκες μέσα από τις οποίες θα προκύψει ένα γεγονός. Αν π.χ. ασθενήσει κάποιος η ειμαρμένη θα προκαθορίσει μόνο τις δυνατότητες επιλογής τις οποίες έχει και στην προκειμένη περίπτωση είναι δύο. Ή να καλέσει γιατρό και να σωθεί ή να το αμελήσει και να πεθάνει. Αυτές τις εξαρτώμενες από την αμοιβαιότητα των γεγονότων δυνατότητες, ο Χρύσιππος τις ονόμασε «συνειμαρμένα». . Θεωρητικά πίστευε στην ύπαρξη απείρων δυνατοτήτων, αλλά υλοποιήσιμες ήταν μόνο εκείνες οι οποίες υπηρετούσαν την κοσμική τάξη όπως την όρισε η ειμαρμένη, ο θείος λόγος, δηλαδή. Με το θεώρημα των «συνειμαρμένων» ο Χρύσιππος ανέτρεψε τον γνωστό σαν «αργός λόγος» ισχυρισμό, ότι η μοίρα ορίζει τα πάντα, ανοίγοντας έτσι το δρόμο για την Στωική ελευθερία. Ο «αργός λόγος» ζητά απόλυτη υποταγή στη μοίρα . Αν π.χ. ασθενήσει κάποιος, σύμφωνα με τον «αργό λόγο» δε πρέπει να καλέσει γιατρό επειδή έχει προκαθοριστεί από την ειμαρμένη αν θα ζήσει ή θα πεθάνει την συγκεκριμένη στιγμή. Ο Χρύσιππος αντικρούει την πλήρη υποταγή του ανθρώπου στη μοίρα ισχυριζόμενος ότι η ειμαρμένη έχει προκαθορίσει τις δυνατότητες κάτω από τις οποίες θα ζήσει ή θα πεθάνει το άτομο. Η εμφάνιση της δυνατότητας επιτρέπει στον άνθρωπο να δράσει, να ενεργήσει, δηλαδή, σαν άτομο. Αλλά ακόμη και αυτή η πράξη που δηλώνει μια περιορισμένη μορφή της ανθρώπινης ελευθερίας της βούλησης έχει προσχεδιαστεί από την ειμαρμένη. Η βούληση είναι η αιτία των ατομικών πράξεων μας οι οποίες ακολουθούν τις υποδείξεις της ανώτερης αιτίας, της ειμαρμένης. Διότι για να υλοποιηθεί μια ενέργεια απαραίτητη προϋπόθεση είναι η ύπαρξη δυνατοτήτων, εξωτερικών, δηλαδή, γεγονότων ώστε να μπορέσει ο άνθρωπος να δώσει τη συγκατάθεση του σε κάποιο από αυτά να πραγματοποιηθεί. Αυτή η συγκατάθεση ορίζει την ατομική ευθύνη. Επομένως, η ελευθερία του ανθρώπου είναι ουσιαστικά μια κρίση του με την οποία αποφασίζει ποια από τις δυνατότητες θα ενεργοποιηθεί. Σε αυτή την περίπτωση η ελευθερία είναι εσωτερική, διότι περιορίζεται μέσα στα όρια των ατομικών του ελευθερίων. Δεν μπορεί όμως να επέμβει στις εξωτερικές συνθήκες τις οποίες αντιλαμβάνεται σαν εναύσματα στη βούληση του, επειδή αυτές είναι ήδη προσχεδιασμένες και η κίνηση τους θα εξαρτηθεί από τον προδιαγραμμένο προορισμό τους. Το παράδειγμα του κυλίνδρου μπορεί να εξηγήσει με σαφήνεια την ανθρώπινη ελευθερία. Η βουλητική δράση του ανθρώπου μοιάζει με την ώθηση η οποία δίνεται σε ένα κύλινδρο, αλλά η κίνηση του θα υπαγορευτεί από την γεωμετρική του κατασκευή, θα κινηθεί, δηλαδή, φαινομενικά αυτόνομα. (Γεωργούλης, 2008: 385-386)

Η ανθρώπινη ελευθερία επομένως είναι μια περιορισμένη έμφυτη ιδιότητα της φύσης του από την οποία πηγάζει κάθε του ενέργεια. Αλλά η φυσική ενέργεια δεν είναι απεριόριστη διότι περιορίζεται μόνο στο αν θα συμφωνήσει ποια δυνατότητα θα γίνει γεγονός. Αυτή η κατάσταση συμπληρώνει τον ορισμό της ελευθερίας η οποία εκτός από κρίση είναι επιπλέον και περιορισμένη ανθρώπινη συγκατάνευση στη ροή των προκαθορισμένων από τον παγκόσμιο λόγο γεγονότων. Οι Στωικοί αυτή την ελευθερία την θεωρούσαν σαν μια ήπιας μορφής υποταγή στην ειμαρμένη σε όποιον την αποδέχεται και σαν βίαια επιβολή της σε εκείνον ο οποίος της αντιστέκεται. Η υποταγή στην ειμαρμένη είναι διατύπωση παλιά από την προσωκρατική ακόμα φιλοσοφική περίοδο. Για τον Ηράκλειτο ήταν καθήκον του ανθρώπου να υποτάσσεται στην ειμαρμένη. Υπήρξαν, όμως και αντιδράσεις στην προσπάθεια των Στωικών να συγκεράσου την ανάγκη (ειμαρμένη) με την ελευθερία. Μια τέτοια αντίδραση προέρχεται από τον στρατόπεδο της κυνικής φιλοσοφίας. Και συγκεκριμένα από τον Οινόμαο. Ο Οινόμαος χαρακτήρισε την πρόταση των Στωικών για την ελευθερία σαν «ημιδουλεία», επειδή υποτάσσει τον άνθρωπο στην ειμαρμένης κατά το ήμισυ. (Γεωργούλης, 2008: 384-387)