Ο σταυρός

https://anastasiosk.blogspot.com/2023/04/blog-post_8.html

Σταύρος Ζουμπουλάκης

Την τρίτη Κυριακή των νηστειών, στη μέση δηλαδή της Μεγάλης Σαρακοστής, προτίθεται στις εκκλησίες μας σε προσκύνηση ο σταυρός, εξ ου και Κυριακή της Σταυροπροσκυνήσεως, προς ανάψυξη και γλυκασμό των κεκμηκότων από τη νηστεία πιστών, όπως εξηγεί το συναξάριο του Τριωδίου. Με αφορμή τη μέρα αυτή, που πέρασε πριν από δύο εβδομάδες, θέλω να πω λίγα λόγια όχι για τη θεολογία του σταυρού, που δεν έχει αρχή και τέλος, αλλά για μια απλή, καθημερινή χειρονομία, για το σημείο του σταυρού, το σταυροκόπημα. Oποιος θέλει να σκεφθεί πάνω στη θεολογική σημασία του σταυρού μπορεί να προσφύγει στο βιβλίο του Γιούργκεν Μόλτμαν «Ο σταυρωμένος Θεός. Ο σταυρός του Χριστού ως θεμέλιο και κρίση της χριστιανικής θεολογίας» (Aρτος Ζωής, 2023). Για την ταπεινή χειρονομία του σταυροκοπήματος θα έχω αρωγό μου, σε τούτο το σύντομο σημείωμα, το βιβλίο του Γάλλου λειτουργιολόγου, ιερέα και εκκλησιαστικού συνθέτη Michel Wackenheim [Μισέλ Βακενέμ] «Le signe de croix. Un geste pascal dans la vie liturgique», Cerf/Patrimoines, 2021. Θα κάνω λόγο μόνο για το σημείο του σταυρού που σημειώνουν οι πιστοί πάνω στο σώμα τους και δεν θα αναφερθώ στη λειτουργική χρήση του από τους επισκόπους και τους ιερείς στη λατρεία και στα μυστήρια της Εκκλησίας.

Από τα τέλη του 2ου αι., αλλά μπορεί και νωρίτερα, οι χριστιανοί κάνουν τον σταυρό τους. Για δύο χιλιάδες χρόνια η ίδια χειρονομία! Αυτή ήταν η πρώτη χειρονομία που μάθαιναν, μέχρι χθες, όλες οι χριστιανές μανάδες στα παιδιά τους. Στον τόπο μας η χειρονομία αντέχει ακόμη, όχι μόνο μέσα στις εκκλησίες και στα σπίτια, αλλά και στους δρόμους. Αμέτρητοι είναι όσοι κάνουν τον σταυρό τους περνώντας έξω από μια εκκλησία, ακόμη όταν δεν μπαίνουν συχνά μέσα της. Οι στιγμές του σταυροκοπήματος είναι πάμπολλες. Δεν έχουν αλλάξει και πολλά από όσα έγραφε στις «Κατηχήσεις» του, στα μέσα του 4ου αιώνα, ο Κύριλλος Ιεροσολύμων (π. 315-387): «Μη τοίνυν επαισχυνθώμεν τω σταυρώ του Χριστού· αλλά καν άλλος αποκρύπτη, συ φανερώς επί μετώπω σφραγίζου· ίνα οι δαίμονες το σημείον ιδόντες το βασιλικόν, μακράν φύγωσι τρέμοντες. Ποίει δε τούτο το σημείον, εσθίων και πίνων, καθήμενος, κοιταζόμενος, εξανιστάμενος, λαλών, περιπατών· απαξαπλώς εν παντί πράγματι» (IV, 14, PG 33, 472 B-C, και ταυτόσημα XIII, 36, PG 33, 816 Α-Β).

Μέσα σε τούτο τον κόσμο της δύναμης, το σταυροκόπημα είναι ομολογία αδυναμίας και επίκληση των του Χριστού πενήτων για βοήθεια.

Η απλή αυτή χειρονομία είναι πολύσημη. Αρχικά η σημασία της ήταν αποτροπαϊκή, να προφυλάξει τον χριστιανό από κάθε δαιμονική επήρεια, σημασία την οποία ποτέ δεν απέβαλε, τουλάχιστον στη λαϊκή θρησκευτικότητα. Από τον 4o αιώνα και μετά θα συνδεθεί καθοριστικά με την τελετουργία και τη θεολογία του βαπτίσματος. Με το σημείο του σταυρού οι χριστιανοί, που βαπτίζονται στο όνομα της Αγίας Τριάδος, διακηρύσσουν σωματικά την τριαδική πίστη τους και κυρίως την πίστη τους στον λυτρωτικό χαρακτήρα του σταυρού. Το σημείο του σταυρού γίνεται πράγματι σύμβολο νίκης, όχι όμως πολεμικής, όπως τραγικά αλλοιώθηκε στην ιστορία του Χριστιανισμού, αλλά νίκης της Αγάπης, μιας Αγάπης που φθάνει μέχρι τη σταυρική θυσία. Πλήθος κείμενα κάνουν λόγο γι’ αυτή τη χειρονομία. Θα αναφέρω μόνο, ως παράλληλο προς τον Κύριλλο Ιεροσολύμων, ένα εξαιρετικό απόσπασμα από ομιλία του Ιωάννη Χρυσοστόμου στο κατά Ματθαίον, όπου προβάλλει τον σταυρό ως το κατεξοχήν σύμβολο ελευθερίας και καλεί τους χριστιανούς, με το ίδιο μάλιστα ρήμα, να μην ντρέπονται να σφραγίζονται δημόσια και μετά παρρησίας με το σημείο του σταυρού. Παραθέτω ελάχιστα: «Μηδείς τοίνυν αισχυνέσθω τα σεμνά της σωτηρίας ημών σύμβολα […] αλλ’ ως στέφανον, ούτω περιφέρωμεν τον σταυρόν του Χριστού. […] Διά τούτο και επί οικίας, και επί των τοίχων, και επί των θυρίδων, και επί του μετώπου, και επί της διανοίας, μετά πολλής επιγράφομεν αυτόν της σπουδής. Της γαρ υπέρ ημών σωτηρίας, και της ελευθερίας της κοινής, και της επιεικείας ημών του Δεσπότου τούτο έστι το σημείον. […] Εννόησον, φησί, την υπέρ σού καταβληθείσαν τιμήν, και ουδενός των ανθρώπων έση δούλος· τιμήν τον σταυρόν λέγων. Ουδέ γαρ απλώς τω δακτύλω εγχαράττειν αυτόν δει, αλλά πρότερον τη προαιρέσει μετά πολλής της πίστεως» (PG 58, 537).

Αν κατά τους πρώτους αιώνες το σημείο του σταυρού σημειωνόταν στο μέτωπο, κάτι που διατηρείται στην Καθολική Εκκλησία μέχρι σήμερα, πριν από την ανάγνωση του Ευαγγελίου, αργότερα –ποικίλλουν οι εκτιμήσεις για το πότε ακριβώς– επεκτάθηκε σε όλο τον κορμό. Εκείνα επίσης που διαφοροποιήθηκαν με το πέρασμα του χρόνου, στις διάφορες χριστιανικές παραδόσεις, είναι ο αριθμός των δακτύλων, ο τρόπος και η φορά τους (για τους ορθοδόξους, επί παραδείγματι, τρία, ενωμένα, από τα δεξιά προς τα αριστερά, ενώ για τους καθολικούς πέντε, τεντωμένα ή με ελαφρά κάμψη, από τα αριστερά προς τα δεξιά). Είναι πολύ κρίμα που οι προτεστάντες χριστιανοί έχουν βγάλει από τη ζωή τους τη χειρονομία αυτή, επειδή ενδέχεται να εκπέσει σε δεισιδαιμονία. Ο κίνδυνος είναι υπαρκτός, όχι όμως αναγκαστικός και άφευκτος. Και στους καθολικούς της Ευρώπης η πανάρχαια χειρονομία έχει σήμερα αποσυρθεί από τον δημόσιο χώρο. Στον Θεό όμως απευθυνόμαστε (και) με το σώμα μας! Το σώμα, το τρωτό ανθρώπινο σώμα, είναι ο τόπος όπου συνάπτεται η διαθήκη Θεού και ανθρώπου.

Η χειρονομία αυτή με συγκινεί πολύ, ομολογώ, και δεν θέλω να λείψει από τη ζωή μας. Μέσα σε τούτο τον κόσμο της δύναμης, το σταυροκόπημα είναι ομολογία αδυναμίας και επίκληση των του Χριστού πενήτων για βοήθεια. Οι ισχυροί και οι αγέρωχοι δεν το έχουν ανάγκη. Ο άνθρωπος όταν κάνει τον σταυρό του, είτε για να παρακαλέσει είτε για να ευχαριστήσει, δεν σκέφτεται την ώρα εκείνη δόγματα και συμβολισμούς, αλλά διαδηλώνει βουβά, με το σώμα του, ότι είναι πλάσμα τρωτό, ευάλωτο, ένα πλάσμα που έχει έλλειμμα. Η αναγνώριση αυτού του ελλείμματος αποτελεί την απαρχή της απελευθέρωσης από την τυραννία της επιδίωξης ισχύος.

Πηγή: Καθημερινή