Συγγραφέας: Erik Varden
(Μπορείτε να βρείτε το πλήρες κείμενο στον ιστότοπο “The Pillar”)
Μετά τη νηνεμία της Σαρακοστής, η Εκκλησία αποπλέει προς τη δράση της Μεγάλης Εβδομάδας! Σημαντικά γεγονότα περνούν γρήγορα: Κυριακή των Βαΐων, η Λειτουργία του Δείπνου του Κυρίου, η Μεγάλη Παρασκευή - και ξαφνικά βρισκόμαστε σε μια φωτισμένη εκκλησία κατά την πασχαλινή αγρυπνία. Πώς μπορούμε να κατανοήσουμε αυτή τη μεγάλη λειτουργική έξαρση; Πώς μπορούμε να προετοιμαστούμε και τι πρέπει να προσέξουμε; Ο ιστότοπος “The Pillar” ρώτησε τον επίσκοπο Erik Varden, τον μοναχό Τραππιστή που υπηρετεί ως Ιεράρχης του Τρόντχαϊμ στη Νορβηγία. Σε μια συνέντευξη που μας έστειλε μέσω ηλεκτρονικού ταχυδρομείου, αναλογίζεται το φοβερό ταξίδι από την Κυριακή των Βαΐων έως την Κυριακή του Πάσχα.
Ερώτηση: Η Μεγάλη Εβδομάδα αρχίζει την Κυριακή των Βαΐων. Το όνομα αναφέρεται στη θριαμβευτική είσοδο του Χριστού στην Ιερουσαλήμ. Και όμως, το μακροσκελές Ευαγγελικό ανάγνωσμα στη Λειτουργία της ημέρας μάς οδηγεί πολύ πέρα από μόνο αυτό το γεγονός, περιγράφοντας τα Πάθη και τον θάνατο του Ιησού. Γιατί η Εκκλησία αφηγείται όλη την ιστορία (εκτός από την Ανάσταση) αμέσως, όλα μαζί;
Απάντηση: Βασικά, η Εκκλησία προσπαθεί να μας κάνει να ζούμε μέσα σε ολόκληρη την ιστορία όλη την ώρα, να υπερβούμε μια απλώς γραμμική αντίληψη του χρόνου. Το να ακολουθούμε τη Λειτουργία είναι σαν να αναπτύσσουμε την ικανότητα για συγχρονικότητα, την πιο κοντινή εμπειρία που έχουμε, από αυτή την πλευρά της αιωνιότητας, για να ζήσουμε πέρα από τον χρόνο.
Σκεφτείτε τη Λειτουργία του Μεσονυκτίου τα Χριστούγεννα. Κάποιος έχει μόλις ακούσει το Ευαγγέλιο της Γέννησης. Ο ιερέας έχει κάνει ένα χαρούμενο μικρό κήρυγμα. Τότε, ξαφνικά, η φάτνη επισκιάζεται από τον Γολγοθά: “Την ημέρα πριν σταυρωθεί, πήρε ψωμί...”. Το Βρέφος της Βηθλεέμ είναι ο Αμνός του Θεού.
Ο νους σαστίζει με αυτό, γι’ αυτό και η Εκκλησία με κάθε τρόπο μας αφήνει να δούμε ότι, αν μείνουμε εγκλωβισμένοι στις απλώς βιωματικές μας αντιλήψεις, θα χάσουμε το νόημα, γιατί θα περιορίσουμε τον Θεό στη δική μας ιστορία αντί να μεγαλώσουμε μέσα στη δική Του. Κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Εβδομάδας καλούμαστε συνεχώς να κατανοήσουμε και να ζήσουμε κάθε επιμέρους μέρος ενόψει του συνόλου.
Ε: Μερικές φορές η Μεγάλη Εβδομάδα μοιάζει σχεδόν υπερβολικά πλούσια σε νόημα, υπερβολικά συντριπτική για να την εκτιμήσουμε σωστά. Ποιο είναι το καλύτερο πράγμα στο οποίο πρέπει να επικεντρωθούμε καθώς την παρατηρούμε;
Α: Το καλύτερο δεν είναι να μην κάνουμε πολλά σχέδια; Απλά να περπατάμε τη Μεγάλη Εβδομάδα βήμα προς βήμα, όπως κάνουμε όταν προσευχόμαστε στις στάσεις του Σταυρού, όντας έντονα παρόντες μπροστά σε καθέναν από αυτούς. Να προσευχόμαστε ενώ περπατάμε: “Κύριε, άνοιξε τα μάτια μου, την καρδιά μου σε αυτό που πρέπει να δω”. Στη συνέχεια, να είμαστε προσεκτικοί.
Ε: Σε μερικούς Καθολικούς αρέσει να βλέπουν μια συγκεκριμένη ταινία τη Μεγάλη Εβδομάδα, όπως τα Πάθη του Χριστού, ή να ακούνε ένα μουσικό κομμάτι, όπως τα κατά Ματθαίον Πάθη του Μπαχ. Είναι η τέχνη χρήσιμη σε αυτό το σημείο ή θα πρέπει να αφιερώνουμε όλο τον ελεύθερο χρόνο μας στην προσευχή;
Α: Νομίζω ότι η τέχνη μπορεί να είναι μια μορφή προσευχής. Όχι όλη η τέχνη. Αλλά τα παραδείγματα που απαριθμείτε πληρούν τις προϋποθέσεις. Πάντα ακούω, αν μπορώ, τα Πάθη του Αγίου Ματθαίου το βράδυ της Μεγάλης Παρασκευής.
Είναι ένα έργο με τέτοιο βάθος που ο,τιδήποτε θα έλεγα γι’ αυτό θα ακουγόταν επιφανειακό. Αλλά για μένα, ένα ουσιαστικό μέρος είναι το ρετσιτατίβο του μπάσου ακριβώς στο τέλος, Am Abend, da es kühle war. Βάζει σε προοπτική την αφόρητη ένταση όλων όσων προηγούνται. Και μας δίνει εδώ και τώρα, στις συνθήκες που μας αφορούν, ένα ερμηνευτικό κλειδί για την ύπαρξη. Μας λέει ότι τα πάντα, ακόμη και η αμαρτία, μπορούν να υπηρετήσουν το σχέδιο του Θεού, αν το αφήσουμε.
Θυμάστε εκείνη τη φράση στον Ψαλμό 76, “Η οργή των ανθρώπων θα σε δοξάσει”; Η Εκκλησία μας αφήνει να ψάλλουμε αυτόν τον Ψαλμό στις αγρυπνίες κατά τη διάρκεια του Τριωδίου. Αυτά τα λόγια πάντα με συνεπαίρνουν. Ακόμα και η οργή μπορεί να γίνει έπαινος.
Ε: Μετά την Κυριακή των Βαΐων έρχεται η Μεγάλη Δευτέρα, η οποία συνδέεται ποικιλοτρόπως με τον Ιησού που καταριέται τη συκιά, καθαρίζει το Ναό και απαντά σε ερωτήσεις σχετικά με την εξουσία του. Είναι αυτή η ημέρα σημαντική ή απλώς σηματοδοτεί το χρόνο πριν από τα κύρια γεγονότα της Μεγάλης Εβδομάδας;
Α: Όλα είναι σημαντικά. Ο ασύγκριτος Άγιος Εφραίμ ο Σύρος (διδάσκαλος, ας μην ξεχνάμε, και της Λατινικής Εκκλησίας) έχει μια θαυμάσια οπτική για την κατάρα της συκιάς. Υποστηρίζει ότι ο Κύριος, αφήνοντάς την να μαραθεί, μας αφήνει να δούμε ότι εκπλήρωσε η συκιά την προνοητική της λειτουργία.
Ο Αδάμ και η Εύα, θυμόμαστε, καλύφθηκαν με φύλλα συκιάς μετά την πτώση, για να κρύψουν τη γύμνια για την οποία ντρέπονταν. Σε λίγο ο Χριστός, με τη σωτήρια θυσία Του, θα αποκαταστήσει στην ανθρωπότητα τον χιτώνα της δόξας που χάσαμε λόγω της αμαρτίας, ώστε να μην έχουμε πια ανάγκη να κρυβόμαστε, να σκεπάζουμε τον εαυτό μας με την ύλη.
Υπάρχει μια παραβολή σ’ αυτό, την οποία, στην αρχή της Μεγάλης Εβδομάδας, μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε για να εξετάσουμε τον εαυτό μας. Ποιες είναι οι μάσκες και οι μεταμφιέσεις που φοράω; Ποιες είναι οι προφάσεις με τις οποίες κρύβω την αλήθεια του εαυτού μου, οι οποίες στην πραγματικότητα στέκονται εμπόδιο στο να γίνω αυτό που, κατά χάρη, έχω τη δυνατότητα να γίνω; Έτσι, κάθε λεπτομέρεια της γραπτής και λειτουργικής αφήγησης αξίζει προσοχής. Κάθε λεπτομέρεια μας μιλάει.
Ε: Τι γίνεται με τη Μεγάλη Τρίτη, η οποία παραδοσιακά επικεντρώνεται στην παραβολή των δέκα παρθένων;
Α: Ο Άγιος Σεραφείμ του Σάρωφ ερμήνευε αυτή την παραβολή υπό το πρίσμα της δωρεάς του Πνεύματος. Ο στόχος της χριστιανικής ύπαρξης, έλεγε, είναι η απόκτηση του Αγίου Πνεύματος. Η σχετική ποσότητα λαδιού στα λυχνάρια των Παρθένων δεν ήταν μέτρο των επιτευγμάτων ή της ηθικής αρετής, αλλά της διαμόρφωσής τους από το Πνεύμα το Άγιο.
Όλοι μας λάβαμε το Πνεύμα κατά τη βάπτιση - εν αγνοία μας, αν βαφτιστήκαμε ως βρέφη- στη συνέχεια είπαμε “ναι” στο Πνεύμα, κατά το Άγιο Χρίσμα, αποφασίζοντας να γίνουμε φορείς Του. Σε κάθε Λειτουργία, το Πνεύμα καλείται να κατέβει στη σύναξη με την προσευχή, να γίνουν οι μετέχοντες, ένα πνεύμα, ένα σώμα.
Ε: Στο κατώφλι του Πάσχα, έχει σημασία να ρωτήσουμε: Ζω πλήρως ως μέλος του Σώματος του Χριστού; Αν ίσως έχω αποχωριστεί από το Σώμα του Χριστού με τις αποφάσεις ή τις πράξεις μου, είναι μια καλή στιγμή να κάνω επανόρθωση, να ζητήσω συγχώρεση.
Η Μεγάλη Τετάρτη είναι επίσης γνωστή ως Τετάρτη του Κατασκόπου, σε αναφορά με το Ευαγγελικό ανάγνωσμα της ημέρας για την προδοσία του Χριστού από τον Ιούδα. Πώς σχολιάζετε τη σύγχρονη τάση να εκφράζουμε συμπάθεια για τον Ιούδα;
Α: Η λέξη “συμπάθεια” σημαίνει βασικά “συμπάσχω”. Το να υποφέρετε με τον Ιούδα έχει νόημα. Τολμώ να πω ότι πολλοί από εμάς θα είναι σε θέση να θυμηθούν προδοσίες που έχουμε διαπράξει, προδοσίες που μας φάνηκαν σαν το τέλος του κόσμου.
Εκεί που θα έκανα ένα βήμα πίσω από τις σύγχρονες τάσεις θα ήταν στην τάση τους να εξηγούν τις προδοσίες, να τις εκλογικεύουν. Το παράδειγμα του Ιούδα μου θυμίζει ότι υπάρχει και άλλος τρόπος. Η προοπτική της απιστίας, με όλη τη θλίψη της, με καλεί να είμαι πιστός. Αυτό είναι που έχει σημασία.
Ε: Το Ιερό Τριώδιο σηματοδοτήθηκε παραδοσιακά από την ακολουθία του Tenebrae (Σκοταδιού), κατά την οποία μια σειρά από κεριά σβήνονταν σταδιακά, ακολουθούμενη από ένα δυνατό θόρυβο, στο σχεδόν απόλυτο σκοτάδι της εκκλησίας. Τι γνώμη έχετε για τις προσπάθειες αναβίωσης αυτής της λειτουργίας;
Α: Νομίζω ότι είναι εξαιρετικές, και μπορώ να σκεφτώ μέρη στα οποία δεν υπάρχει ανάγκη να αναβιώσει το Tenebrae επειδή δεν έχει σταματήσει ποτέ. Εμείς θα κάνουμε Tenebrae στον καθεδρικό ναό εδώ στο Τρόντχαϊμ, αν και στις 8 το πρωί, όχι τη νύχτα, και χωρίς το θόρυβο - δεν είμαι σίγουρος ότι είναι δυνατόν στο πολιτιστικό μας περιβάλλον να αναπαραστήσουμε αυτό το σημείο, που από μόνο του έχει νόημα, μόνο με αυθόρμητη σοβαρότητα, χωρίς να καταντήσει να μοιάζει λίγο αστείο. Αυτό μπορεί να είναι διαφορετικά αλλού.
Σε κάθε περίπτωση, η Λειτουργία της Μεγάλης Εβδομάδας χρησιμοποιεί ένα πλήθος αισθητών μέσων για να μας κάνει να εκτιμήσουμε πόσο τεράστια είναι η πραγματικότητα στην οποία έχουμε τη χάρη να συμμετέχουμε. Σκοπός τους είναι να αφήσουν το μήνυμα να εισχωρήσει κάτω από το δέρμα μας. Και, ελπίζω, εξακολουθούν να καταφέρνουν να κάνουν ακριβώς αυτό.
Ε: Η Μεγάλη Πέμπτη έχει δύο Λειτουργίες: τη Λειτουργία του Χρίσματος και την Λειτουργία με τον Εσπερινό του Δείπνου του Κυρίου. Η Λειτουργία του Χρίσματος έχει αρχαία καταγωγή και θεωρείται μία από τις σημαντικότερες Λειτουργίες του έτους. Γιατί πραγματοποιείται ακριβώς πριν από το Τριώδιο;
Α: Στη Λειτουργία του Χρίσματος ευλογούνται και καθαγιάζονται τα άγια Έλαια που χρησιμοποιούνται για το Χρίσμα της Εκκλησίας. Συμπεριλαμβάνεται το Χρίσμα που χρησιμοποιείται για τη χειροτονία. Έτσι αναπτύχθηκε το έθιμο - ένα όμορφο έθιμο - να συγκεντρώνεται ο κλήρος της επισκοπής αυτή την ημέρα, για να καταστήσει σαφή την ενότητα του πρεσβυτερίου (γύρω από τον επίσκοπο) και να ευχαριστήσει για το δώρο της Ιεροσύνης.
Υπάρχει μια επίκαιρη σύνδεση μεταξύ αυτού του εορτασμού και του Εσπερινού του Δείπνου του Κυρίου, μια από τις πτυχές του οποίου είναι η θεσμοθέτηση της Ευχαριστίας και της διακονικής-ειδικής ιεροσύνης.
Έπειτα, υπάρχει το γεγονός ότι τα έλαια μεταφέρουν την καταπραϋντική, θεραπευτική, μεταμορφωτική δύναμη της Χάρης που πηγάζει από τη θυσία του Γολγοθά και από την Ανάσταση του Κυρίου. Η ευλογία και ο καθαγιασμός των Ελαίων κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Εβδομάδας, μας υπενθυμίζει τον πασχαλινό χαρακτήρα κάθε Χάρης - την οποία κανείς μας δεν διεκδικεί, αλλά την οποία καλούμαστε όλοι να λάβουμε, ομολογώντας και ζώντας την πασχαλινή πίστη της Εκκλησίας.
Ε: Όταν γινόμουν Καθολικός, μου έκανε εντύπωση η περιγραφή του Τριωδίου, από έναν φίλο που το έκανε με δέος. Είπε ότι η πρώτη μου εμπειρία θα μου μείνει αξέχαστη. Είχε δίκιο. Γιατί νομίζετε ότι είναι τόσο ισχυρό;
Α: Εν μέρει επειδή είναι μια τόσο περιεκτική εμπειρία, που μας αγγίζει σε πολλά επίπεδα. Κυρίως, όμως, επειδή είναι αληθινή.
Οι Καρθουσιανοί έχουν το σύνθημα, Stat crux dum volvitur orbis: “Ενώ ο κόσμος γυρίζει, ο Σταυρός στέκεται σταθερός”. Κατά τη διάρκεια του Τριωδίου, το αισθανόμαστε και το καταλαβαίνουμε αόριστα. Διαισθανόμαστε ότι ναι, περί αυτού πρόκειται- αυτό είναι που δίνει νόημα σε όλα τα άλλα. Βλέπουμε ότι είναι το γεγονός ότι είμαστε μέρος της Εκκλησίας που προσδίδει σε αυτή την αντίληψη τη δύναμή της. Όλο το Σώμα, του οποίου είμαστε μέλη, γονατίζει σε λατρεία. Αυτό δεν μπορεί παρά να είναι μια εντυπωσιακή εμπειρία που αλλάζει τη ζωή.
Ε: Ο Πάπας Φραγκίσκος έχει υιοθετήσει μια ξεχωριστή προσέγγιση στη Λειτουργία του Δείπνου του Κυρίου. Αντί να πλένει τα πόδια των ιερέων στη Βασιλική του Αγίου Πέτρου, έχει πάει σε φυλακές και κέντρα μεταναστών. Έχει συμπεριλάβει γυναίκες και μουσουλμάνους στις τελετές πλυσίματος των ποδιών του. Πιστεύετε ότι αυτό βοήθησε να χυθεί νέο φως στις πράξεις του Ιησού στο Μυστικό Δείπνο;
Α: Νομίζω πως ναι. Αλλά το παλιό φως είναι επίσης σημαντικό. Δεν νομίζω ότι χρειάζεται να αντιτάξουμε το ένα στο άλλο. Η ιεροτελεστία έχει περάσει από μια μακρά ιστορία εξέλιξης, (από το να είναι μια οικιακή λειτουργία στα σπίτια των ιεραρχών, με τους θορύβους και τις μυρωδιές των επισκοπικών κουζινών όχι μακριά), μέχρι να γίνει μια λειτουργική ιεροτελεστία.
Η επισημοποίηση μιας χειρονομίας δεν την καθιστά απαραίτητα λιγότερο πραγματική- είναι ένας τρόπος έκφρασης της οικουμενικότητας της χειρονομίας. Στις μέρες μας εστιάζουμε στην ενσωμάτωση, στο να μην αφήσουμε κανέναν έξω, πράγμα που δεν είναι από μόνο του κακή ιδέα, αλλά κινδυνεύει να γίνει περιοριστικό, στο βαθμό που η εστίασή μας είναι στον εαυτό μας.
Αυτό που έχει σημασία, όμως, είναι να κατανοήσουμε τι κάνει ο Θεός. Πρόσφατα ανακάλυψα μια φράση από την αλληλογραφία του Don Primo Mazzolari (1), κάτι που του έγραψε ένα άτομο μακριά από την Εκκλησία: “Μπαίνω στον πειρασμό να φωνάξω στα αυτιά σας: Αλλά καταλαβαίνετε τι κάνετε; Ίσως ποτέ δεν το καταλάβατε πραγματικά: αυτή η πράξη (ο Θεός γονατίζει, ως υπηρέτης, μπροστά στο πλάσμα του) ανατρέπει απολύτως τα πάντα και εσείς το μετατρέπετε σε μια ακίνδυνη τελετουργία;”
Το πραγματικό κριτήριο της ένταξης δεν είναι αν η κοινότητα της οποίας αισθάνομαι μέλος πλένει τα συγκεκριμένα πόδια της, αλλά αυτό: Αντιλαμβάνομαι τον βαθμό στον οποίο ο Χριστός ταπεινώθηκε για χάρη μου; Και ζω σύμφωνα με το παράδειγμα του Χριστού;
Ε: Είπατε ότι τη Μεγάλη Παρασκευή, “ο Σταυρός απαιτεί την πλήρη προσοχή μας”. Τι μαθαίνουμε για τον Σταυρό εκείνη την ημέρα;
Α: Τον εξετάζουμε πρώτα ως όργανο θανάτου, ως εξευτελιστικό αντικείμενο βασανιστηρίων- έπειτα ως σύμβολο της νίκης. Η μετάβαση γίνεται όταν, μετά την ανάγνωση των Παθών, ο Σταυρός μεταφέρεται στο ιερό σε επίσημη πομπή και γονατίζουμε μπροστά του ψάλλοντας: “Άγιε Θεέ, άγιε αθάνατε, άγιε και δυνατέ, ελέησόν μας”.
Είμαστε, λοιπόν, μέρος μιας εν ενεργεία αλλαγής παραδείγματος, που μας δίνεται η δυνατότητα να δούμε την αλήθεια αυτού για το οποίο μιλάει ο Άγιος Ιωάννης – ότι ο Σταυρός, του οποίου το μαρτύριο είναι αφόρητα παρόν, είναι ωστόσο μια επιφοίτηση της δόξας. Μπροστά σε αυτές τις πραγματικότητες, δεν μπορούμε να πούμε πολλά. Αλλά αν εισέλθουμε πλήρως στην ιεροτελεστία, τα μάτια μας, εξωτερικά και εσωτερικά, ανοίγουν.
Ε: Η πασχαλινή αγρυπνία του Μεγάλου Σαββάτου είναι μια εξαιρετική αισθητηριακή εμπειρία, από την πασχαλινή φωτιά μέχρι τον φωτισμό της Εκκλησίας με τον χτύπο των καμπανών, μέχρι την ψαλμωδία του Exsultet. Γιατί η Εκκλησία εξωθεί τα πάντα σε τέτοιο σημείο;
Α: Γιατί να μην το κάνει; Αν ποτέ απαιτούνται όλα, είναι κατά τη διάρκεια αυτής της νύχτας, όταν καμία ανθρώπινη έκφραση δεν είναι ισάξια με αυτό που επιτελεί ο Θεός. Είναι υπέροχο. Δεν πρέπει να χάσουμε ούτε μια πτυχή της μεθόδου που η Εκκλησία, αυτός ο απαράμιλλος παιδαγωγός, έχει επεξεργαστεί πώς να μας ανοίξει στο θαύμα.
Ε: Έχετε πει ότι “το Πάσχα αλλάζει τα πάντα”. Πώς το κάνει αυτό;
Α: Υπάρχει μια σκηνή στο μυθιστόρημα της Sigrid Undset “Η άγρια ορχιδέα” που σκέφτομαι συχνά. Περιγράφει τον πρωταγωνιστή του βιβλίου, τον Paul Selmer, να μπαίνει στον καθεδρικό ναό του Αγίου Όλαφ στο Όσλο πολύ αργά ένα βράδυ, μετά από μια κακή βραδιά. Θεωρεί τον εαυτό του αγνωστικιστή, αλλά είναι ενημερωμένος για τις καθολικές πεποιθήσεις, καθώς είναι ένοικος μιας καθολικής οικογένειας.
Καθισμένος μόνος στο σκοτάδι, βλέπει το φως του ιερού να τρεμοπαίζει στο βάθος. Ξαφνικά του έρχεται στο μυαλό: Αν αυτή η μικρή φλόγα λέει την αλήθεια, αν δηλαδή ο Θεός είναι πραγματικά παρών εδώ, τότε η ζωή πρέπει να επανεξεταστεί εντελώς- τότε τίποτα δεν είναι όπως νόμιζα προηγουμένως ότι μπορεί να είναι.
Το Πάσχα είναι αυτό που επιτρέπει αυτή την αντίληψη. Διακηρύσσει ότι αυτό που θεωρούμε ότι καθορίζει τη ζωή μας – η παροδικότητα, ο θάνατος, κάθε είδους πληγές – δεν είναι στην πραγματικότητα οριστικό- ότι υπάρχει ένα βάλσαμο στη Γαλαάδ (2) που μας θεραπεύει τώρα και εξαφανίζει αποτελεσματικά όλα όσα φαίνεται να σαμποτάρουν τη χαρά. Λοιπόν, τότε η πραγματικότητα μεταμορφώνεται, δεν θα λέγατε; Βρίσκουμε τους εαυτούς μας να μπαίνουμε σε μια εντελώς νέα διάσταση της ύπαρξης, αν έχουμε τα κότσια γι’ αυτό και την αγάπη.
Eric Varden
(1) Don Primo Mazolari
Καθολικός ιερέας (1890-1959). Άνθρωπος με ανοιχτές αντιλήψεις και ουσιαστική θυσιαστική αγάπη για τον Χριστό και τους ανθρώπους. Υπέστη πολλά και από τους πολιτικούς και από τους θρησκευτικούς ηγέτες. Όμως οι Πάπες Ιωάννης 23ος και Παύλος 6ος τον αποκάλεσαν: Σάλπιγγα του Αγίου Πνεύματος!! Ο Πάπας Φραγκίσκος επεσκέφθη και προσευχήθηκε στον τάφο του και έδωσε ομιλία γι’ αυτόν.
(2) Γαλαάδ: κοιλάδα δυτικά του Ιορδάνου την οποία έδειξε ο Θεός στον Μωυσή από την κορυφή Φασγά πριν ο Μωυσής πεθάνει.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου