Κωνσταντίνος Φανέλλης, ή Χατζηφανέλλης ή Χατζηκωνσταντής,ο πρώτος Έλληνας Ναζαρηνός

peritexnisologos

Ο ζωγράφος Κωνσταντίνος Φανέλλης, αναφέρεται επίσης ως Χατζηφανέλλης και Χατζηκωνσταντής. Μετά από παραμονή ενός χρόνου στο Άγιον Όρος, πήγε στη Φλωρεντία (1816) και αργότερα στη Ρώμη, στη Βενετία και στη Γερμανία. Από το 1821 έως το 1826 έζησε στην Ιερουσαλήμ. Μετά τη σύσταση του ελληνικού κράτους, εγκαταστάθηκε αρχικά στην Αθήνα και στη συνέχεια στο Αίγιο.

Εκεί φιλοτέχνησε την εκκλησία της Φανερωμένης. Ο Φανέλλης. θεωρείται ο εισηγητής της νεοαναγεννησιακής θρησκευτικής ζωγραφικής στην Ελλάδα. Έργα του υπάρχουν στην Εθνική Πινακοθήκη και στις εκκλησίες των Ταξιαρχών του Αιγίου, στον Άγιο Ελευθέριο της Αθήνας, στον Ευαγγελισμό της Άμφισσας και στο Μεγάλο Σπήλαιο Καλαβρύτων.

Φανέλλης Κωνσταντίνος, Ο Ευαγγελισμός

Ο αγιογράφος Κωνσταντίνος Φανέλλης και το έργο του

εκδ. Πανεπιστήμιο Αθηνών - Θεολογική Σχολή, σελ. 341

Στα ίχνη του πρώτου Ελληνα ναζαρηνού

Του Κωστη Λιοντη

Ιωάννης B. Φριλίγκος

Η στροφή της εκκλησιαστικής ζωγραφικής προς τις νεοαναγεννησιακές αντιλήψεις των Ναζαρηνώνταυτίζεται με τα βήματα εκσυγχρονισμού του νεοσύστατου ελληνικού κράτους και συντελείται με καθοδήγηση του Γερμανού ζωγράφου Λουδοβίκου Θείρσιου. Αν και τρία χρόνια καθηγητής στο Σχολείο των Τεχνών (1852 - '55), η επίδραση του στάθηκε δυσανάλογα μεγάλη.

Ο,τι εισάγει ο Θείρσιος και σταδιακά καθιερώνεται ως επίσημο στοιχείο στη θρησκευτική τέχνη, θα χρειαστεί μεσολάβηση μιας περίπου εκατονταετίας, ομόθυμη διέγερση υπέρ της παράδοσης στο καλλιτεχνικό πεδίο του Μεσοπολέμου και πεισματική εμπλοκή του Φ. Κόντογλου, η οποία έκρινε μεταπολεμικά και το τελικό αποτέλεσμα. Εξουθενωμένη η ναζαρηνή ζωγραφική υποσκελίστηκε και έτσι το εγχώριο πήρε τη ρεβάνς με έναν αιώνα καθυστέρηση.

Αρνητική, θετική ή ό,τι άλλο υπήρξε η εκατονταετής θητεία των Ναζαρηνών στην εκκλησιαστική τέχνη, η σχετική πάντως βιβλιογραφία, εκτός από ισχνή παρέμενε και αθησαύριστη. «H επίδραση της ναζαρηνής σκέψης στη νεοελληνική εκκλησιαστική ζωγραφική» είναι η πρώτη εμπεριστατωμένη μελέτη, που αναμετριέται με το θέμα. Την εκδίδει το 1977 ο Δημ. Παπαστάμος. Εκεί εξετάζεται το ναζαρηνό κίνημα, η απηχησή του στην Ελλάδα και τέσσερα επιφανή πρόσωπα: K. Φανέλλης, Λ. Θείρσιος, Σπ. Χατζηγιαννόπουλος, K. Αρτέμης. Σχετικό βάρος δίνεται εδώ στον τελευταίο, ως ύστατη αναλαμπή των ναζαρηνών στη νεοελληνική τέχνη.

Φανέλλης Κωνσταντίνος-Ευαγγελιστής και άγγελος

Φορητές εικόνες

Αν ο Παπαστάμος, εξετάζοντας το ναζαρηνό φαινόμενο, αποκλίνει προς τον τελευταίο της τετράδας, ο Ιωάννης Φριλίγκος αντίστοιχα, στρέφεται αποκλειστικά στον πρώτο. Πρόκειται δηλαδή για μονογραφία πάνω στον Κωνσταντίνο Φανέλλη, τον πιο άγνωστο, αλλά και τον πιο φτωχό σε αρχειακές πηγές, που ως προάγγελος συνιστά και μοναχική περίπτωση.

Περιφερόμενος αρχικά ο Φανέλλης στα ελλαδικά (Αγιον Όρος, Παλαιστίνη) και ευρωπαϊκά κέντρα θρησκευτικής ζωγραφικής (Ιταλία, Βαυαρία), καταλήγει στην ηπειρωτική Ελλάδα και συμπίπτει να είναι ο πρώτος που εμφυτεύει τη δυτικίζουσα τεχνοτροπία, φιλοτεχνώντας μετά το 1830 φορητές εικόνες. Όσοι ακολουθούν δεν είναι παρά άμεσοι απόγονοι του, ασχέτως αν ο Θείρσιος κατέχει τα πρωτεία. Μάλιστα ο τρίτος στην τετράδα, ο Χατζηγιαννόπουλος, τον Φανέλλη αναγνωρίζει «ως δάσκαλο και εμπνευστή του», όπως αντίστοιχα εκείνον ο Αρτέμης, για να σχηματιστεί έτσι η γενεαλογική αλυσίδα που συνδέει τον πρωτότοκο με τον υστερότοκο του κινήματος.

Ο πρωτότοκος, λοιπόν, Σμυρνιός στην καταγωγή (1791), αφού μεσολαβήσει μακρά περιπλάνηση μαθητείας, παραδόξως διαλέγει δε ως τόπο εγκατάστασης τας Αθήνας. H εικονογραφική του δραστηριότητα ξεκινά συστηματικά το 1840 και αναπτύσσεται με έδρα το Αίγιο. Εκτός απ' τις γύρω περιοχές, Αιγιαλεία και Καλάβρυτα, η ακτίνα παραγγελιών απλώνεται νότια προς την Πελοπόννησο, ανατολικά φτάνει στην Αθήνα και βόρεια περνάει απέναντι, στη Φωκίδα. H δημιουργική του περίοδος περικλείεται μεταξύ 1840 - 1871.

Στον αναλυτικό περιγραφικό κατάλογο της μονογραφίας, ο συνολικός αριθμός έργων φτάνει τα 510. Την πλειοψηφία στο γενικό λογαριασμό κρατούν οι εικόνες τέμπλου. Ως προς τον συνολικό αριθμό ο Φριλίγκος διατηρεί επιφυλάξεις. Τον θεωρεί πενιχρό λόγω διασποράς των έργων σε ορεινές περιοχές. Σκεπτικισμός όχι ανεδαφικός, αφού τα προς αλίευση αντικείμενα είναι φορητά.

Χρονολογική σειρά

Παρακολουθώντας πάντως κατά χρονολογική σειρά το έργο του Φανέλλη, ο Φριλίγκος δε φωτίζει μόνο την καλλιτεχνική εξέλιξη του πρώτου ναζαρηνού, αλλά ρίχνει συγχρόνως φως και σε μια άγνωστη περίοδο της θρησκευτικής ζωγραφικής.

Ο Φανέλλης ωρίμασε καλλιτεχνικά μέσα στην ακμή του ρομαντικού κινήματος. Φτάνοντας εδώ περί το 1830, ακολούθησε τον δρόμο της αγιογραφίας για βιοποριστικούς λόγους. Βρέθηκε έτσι να μετεωρίζεται ανάμεσα σε δύο παραδόσεις. Καθώς όμως η εγχώρια παράδοση δεν του είναι άγνωστη, ξεφεύγει απ' την τυφλή μεταγραφή εικονιστικών προτύπων και επιχειρεί κάποιο συγκερασμό με τάση βελτίωσης της μεταβυζαντινής τέχνης. Το πόσο επιτυχής ή όχι ο συγκερασμός, παραμένει ερώτημα. Δεν πρέπει πάντως να ξεχνάμε ότι ο άνθρωπος είναι η εποχή του και δύσκολα, πολύ δύσκολα την υπερβαίνει.

Στη Μητρόπολη της Άμφισσας, κτίσμα του 1868, στις εικόνες του τέμπλου διαβάζουμε: Εργον K. Φανέλλη 1869. Χρονολογημένο, τοποθετείται στα τελευταία έργα του. Την αγιογράφηση του ναού, η οποία εντάσσεται στα πρώιμα εγχειρήματα ανανέωσης της μεταβυζαντινής εικονογραφίας, κατά παράδοξη σύμπτωση αναλαμβάνει το 1927 ο Σπ. Παπαλουκάς. Έρχεται έτσι η συστέγαση να επιβεβαιώσει το διφυές της νεοελληνικής υπόστασης. H μονογραφία του Φριλίγκου έρχεται επίσης να μας το υπενθυμίσει μια ακόμη φορά.

 

Φανέλλης Κωνσταντίνος-Πορτραίτο Ελληνίδας

Κωνσταντίνος Φανέλλης. Το κίνημα των Ναζαρηνών

Ο αγιογράφος Κ.Φανέλλης υπήρξε ο εισηγητής του Ναζαρηνού κινήματος στην εκκλησιαστική ζωγραφική της Ελλάδος κατά τον ΙΘ΄ αι. Ακολουθώντας το νέο δυτικότροπο καλλιτεχνικό ρεύμα, δημιουργεί κυρίως φορητές εικόνες για τέμπλα νεοανεγερθέντων ναών μετά την Τουρκοκρατία, στο Αίγιο, στην Αθήνα, στην Άμφισσα, στο Γαλαξίδι, στην Κυπαρισσία κ.α. Θεμελιωτής, δάσκαλος και θεωρητικός του κινήματος υπήρξε ο Λ.Θείρσιος, μεταγενέστεροι επίγονοι ήταν ο Χατζηγιαννόπουλος, ο Λεμπέσης και ο Αρτέμης.

Το κίνημα των Ναζαρηνών οραματιζόταν τη «βελτίωση» της βυζαντινής τέχνης, παραμερίζει την αυγοτέμπερα και τη δισδιάστατη ζωγραφική της παράδοσης και εισάγει την τρισδιάστατη ελαιογραφία και την φυσιοκρατική απόδοση των μορφών. Η ανθρωποκεντρική τέχνη της Δύσης αντικαθιστά την υπερβατική βυζαντινή τεχνοτροπία, μετατρέποντας την εικόνα σε θρησκευτική ζωγραφιά. Τα έργα των Ναζαρηνών προσπαθούν να προκαλέσουν στον πιστό συγκίνηση, συμπόνοια και συμπάθεια. Προσπαθώντας να διατυπώσουν το άρρητο και να το εικονίσουν, τοποθετούν το θείο, το ανείπωτο και το άπειρο στην ορθολογιστική και συναισθηματική σφαίρα του ανθρώπου μεταβάλλοντας την πίστη σε συναίσθημα. Τα πάντα μεταφέρονται πολύ κοντά στον άνθρωπο, και στις εικόνες επικρατούν οι νόμοι της βαρύτητας, πετυχαίνοντας την εκκοσμίκευση της αγιογραφίας.

Η ετερόδοκη πολιτική ηγεσία των Βαυαρών και οι ιδεολογικές και πνευματικές συνθήκες επέβαλαν την σχισματική ανακήρυξη του αυτοκέφαλου της Εκκλησίας της Ελλάδος και το μετασχηματισμό του νεοελληνικού κράτους σε σύγχρονο ευρωπαϊκό, οδηγώντας με τον τρόπο αυτό στην βίαιη αποκοπή του ομφάλιου λώρου της εικαστικής της –και όχι μόνο– παράδοσης. Το Ναζαρηνό κίνημα είχε επίσημη διάρκεια εκατό χρόνια (1830-1930) αν και ανεπίσημα επιβίωσε διαμέσου των χάρτινων εικόνων που διένεμαν τα κατηχητικά σχολεία. Οι Ναζαρηνοί «έκοψαν την γλυκειά παράδοση και μαζί μ'αυτήν τα γεφύρια της επιστροφής» (Ν.Χατζηκυριάκος-Γκίκας), ενώ ο Κόντογλου ήταν αυτός που έσκυψε και συγκέντρωσε τις διάσπαρτες πέτρες για να ξαναστηθεί το γεφύρι της παράδοσης, που στις μέρες μας βαδίζουν ο π.Σταμάτης Σκλήρης και ο Γ.Κόρδης.

ΙΩΑΝΝΗΣ Β. ΦΡΙΛΙΓΚΟΣ

https://paletaart.wordpress.com/2013/03/08/%CF%86%CE%B1%CE%BD%CE%AD%CE%BB%CE%BB%CE%B7%CF%82-%CE%BA%CF%89%CE%BD%CF%83%CF%84%CE%B1%CE%BD%CF%84%CE%AF%CE%BD%CE%BF%CF%82-konstantinos-fanellis-1761-1863/

 http://www.kathimerini.gr/244879/article/politismos/arxeio-politismoy/sta-ixnh-toy-prwtoy-ellhna-nazarhnoy

 http://www.synaxi.gr/archive/entheto_089.php