Επίπεδη γη και μεσαίωνας

https://ardin-rixi.gr/archives/241449

 του Στράτου Μεϊντανόπουλου

Είναι ευρέως διαδεδομένο ότι, στον Μεσαίωνα, οι άνθρωποι λόγω επιστημονικής άγνοιας και θρησκευτικών προκαταλήψεων, θεωρούσαν τη Γη επίπεδη. Για τους αρχαίους τα πράγματα ήταν διαφορετικά: Ο Αριστοτέλης (Περί Ουρανού) μιλούσε για τη σφαιρικότητα της Γης ως επιστημονικό δεδομένο της εποχής του ανέφερε δε ότι μαθηματικοί είχαν υπολογίσει την περιφέρεια της σε 73 χιλιάδες χιλιόμετρα – σήμερα γνωρίζουμε ότι είναι 40 χιλιάδες. Έναν αιώνα περίπου μετά, ο διευθυντής της Βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας, Ερατοσθένης, πραγματοποιώντας πειραματικές μετρήσεις, με βάση τη γωνία πρόσπτωσης των ακτίνων του ηλίου, κατέληγε, με εντυπωσιακή για τα μέσα της εποχής ακρίβεια, στα 39,7 χιλιάδες χιλιόμετρα. Ωστόσο, κατά τους σκοτεινούς αιώνες η αρχαία γνώση είχε ξεχαστεί. Χρειάστηκε να έρθει η Αναγέννηση που παραμέρισε τον σκοταδισμό και επέτρεψε στην επιστημονική αλήθεια να κυριαρχήσει.

Σε πρόσφατο βιβλίο που υπογράφουν μια μεσαιωνική φιλόλογος και μία φυσικός με ειδίκευση στην ιστορία της Φυσικής από τη Γαλλία* ο κοινός τόπος αυτός αντικρούεται: από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, άρα και κατά τον Μεσαίωνα, ούτε υποστηρίχθηκε ως κυρίαρχη άποψη ούτε διδασκόταν στα σχολεία και στα πανεπιστήμια ότι η Γη ήταν επίπεδη.

Οι συγγραφείς αναφέρουν δύο συγγραφείς που αποτέλεσαν ορόσημο για τη διάδοση της ιδέας ότι η επίπεδη Γη είναι δόγμα του Μεσαίωνα. Ο πρώτος ήταν ο Βολταίρος: Ο διαφωτιστής λόγιος ανέσυρε από την αφάνεια τις περιθωριακές απόψεις του Λακτάντιου, συγγραφέα της πρωτοχριστιανικής περιόδου, ο οποίος όντως υποστήριξε πως η Γη είναι επίπεδη, και τις γενίκευσε ώστε να φανεί ότι επρόκειτο για επίσημο δόγμα της καθολικής Εκκλησίας. Αλλά μεγαλύτερη διάδοση γνώρισε ο μύθος αυτός κατά τον 19ο αιώνα. Το 1828, ο Αμερικανός συγγραφέας Γ. Ίρβινγκ δημοσιεύει μια βιογραφία του Κολόμβου. Είναι ένα έργο με πολλά στοιχεία μυθοπλασίας, το οποίο όμως θεωρήθηκε αμιγώς επιστημονικό έργο. Στο έργο αυτό, ο Κολόμβος συναντά την αντίδραση των εκκλησιαστικών αρχών, οι οποίες φέρονται να αντιτίθενται στο ταξίδι του επειδή θεωρούν ότι η Γη είναι επίπεδη, κάτι που δεν αποδεικνύεται – υπήρχε μεν αντίδραση στο σχέδιο του Κολόμβου, αλλά οι λόγοι ήταν μάλλον οικονομικοί.

Ο αστικός αυτός μύθος, γιατί περί αστικού μύθου πρόκειται, ο οποίος έχει περάσει στα σχολικά εγχειρίδια, έχει καταρριφθεί και στο παρελθόν,** αποδίδεται δε στην προσπάθεια να αντιπαρατεθεί η επιστήμη με τη θρησκεία. Ήταν εν ολίγοις ένα -αντιεπιστημονικό- ψεύδος που εξυπηρετούσε πολεμικούς σκοπούς. Ένα ανορθολογικό στοιχείο που υποστήριζε τους στόχους του ορθολογισμού. Μια προκατάληψη στην υπηρεσία της νέας θρησκείας, δηλαδή του διαφωτισμού. Όπως η θεωρία της επίπεδης Γης έρχεται σε αντίθεση με τα δεδομένα της εμπειρίας μας, έτσι και η θεωρία της πίστης σε επίπεδη Γη κατά τον Μεσαίωνα έρχεται σε αντίθεση με τα ιστορικά δεδομένα.

*Violaine Giacomotto-Charra et Sylvie Nony, La Terre plate: généalogie d’une idée fausse, 2021

** Βλ. J.B. Russell, Inventing the Flat Earth: Columbus And Modern Historians, 1991 και https://en.wikipedia.org/wiki/Myth_of_the_flat_Earth.