Η θρησκεία διαδικτυακά

Νίκη Χασάπη, Θεολόγος MSc Θεολογίας

https://www.pemptousia.gr/2022/01/i-thriskia-diadiktiaka/

 Στην περίπτωση αυτή, ο χρήστης μιας ιστοσελίδας θρησκευτικού περιεχομένου δεν αποκτά μόνο πρόσβαση σε πληροφορίες, αλλά έχει τη δυνατότητα συμμετοχής σε θρησκευτικές πρακτικές, όπως η Θεία λειτουργία, η προσευχή, ακόμη και η εξομολόγηση[1]. Συχνά η διαχωριστική γραμμή μεταξύ παροχής πληροφόρησης από μια ιστοσελίδα και κάλεσμα για συμμετοχή σε online πρακτικές δεν είναι ευδιάκριτη και τα όρια μεταξύ τους είναι ασαφή. Αν και το διαδίκτυο θεωρείται ως ένα αυτοαναφορικό μέσο[2], οι χρήστες εκκινούν από προϋπάρχουσες θρησκευτικές παραδόσεις και θεσμούς, γεγονός που καθιστά δύσκολο τον διαχωρισμό μεταξύ online θρησκείας και offline θρησκείας.

Ολοένα και περισσότερες ιστοσελίδες χριστιανικών ομολογιών υιοθετούν πρακτικές πέραν της απλής πληροφόρησης ή ενημέρωσης από την online μετάδοση της Θείας λειτουργίας, τη διοργάνωση online προσευχής ή τον διαμοιρασμό προσευχών μεταξύ των πιστών μέχρι τη δυνατότητα εικονικού ανάματος ενός κεριού.

Για παράδειγμα, η ιστοσελίδα www.standrewkc.org της Επισκοπικής (Αγγλικανική) Εκκλησίας του Αγίου Ανδρέα (Κάνσας, ΗΠΑ) υιοθετεί όλα τα χαρακτηριστικά της έννοιας «θρησκεία online» παρέχοντας στους χρήστες ενημέρωση για δογματικά ζητήματα, αλλά και για τις δραστηριότητες της Εκκλησίας. Παράλληλα, όμως συναντάμε και χαρακτηριστικά της έννοιας «online θρησκεία», αφού η ιστοσελίδα μεταδίδει onlineτην τελετή της Θείαςλειτουργίας, ενώ  στο τέλος  κάθε λειτουργίας υπάρχει η δυνατότητα εικονικής συνάντησης μέσω της ψηφιακής πλατφόρμαςzoom, καθώς και η δυνατότητα αποστολής αιτήματος για προσευχή. Ενδεχομένως ένα αίτημα για προσευχή, ίσως δεν αποτελεί προσευχή με την πλήρη έννοια, όμως στο πλαίσιο μιας θρησκευτικής ιστοσελίδας αποτελεί έναν τρόπο αμφίδρομης επικοινωνίας[3]. Σε μικρότερη έκταση, αντίστοιχες υπηρεσίες παρέχει και στην Ελλάδα η Επισκοπική Εκκλησία Άγιος Παύλος δια μέσου της ψηφιακής πλατφόρμας zoom.[4]

Στη συνέχεια της ενότητας θα αναλύσουμε σε μεγαλύτερη έκταση τα χαρακτηριστικά της online λειτουργικής ζωής και πράξης, που συναντάμε στις χριστιανικές ιστοσελίδες και κυρίως σε αυτές της ελληνορθόδοξης Εκκλησίας.Θα έχουμε, επίσης, την ευκαιρία να αναλύσουμε σε αντιστοιχία με την προηγούμενη διάκριση μεταξύ θρησκείας online και online θρησκείες, το δίπολο θρησκευτικής πράξης online και online θρησκευτική πράξη.

Με την ευρεία χρήση του ηλεκτρονικού υπολογιστή και τη ραγδαία εξάπλωση του διαδικτύου, οι χρήστες πέραν της δυνατότητας πλοήγησης και αναζήτησης πληροφοριών, μπορούν σχετικά εύκολα να δημιουργήσουν τις δικές τους ιστοσελίδες, να αναρτούν τα δικά τους αρχεία και να κοινοποιούν τις απόψεις τους στον παγκόσμιο ιστό, ενώ η ταχύτατη ανάπτυξη των κοινωνικών δικτύων οδηγεί στη δημιουργία εικονικών κοινοτήτων με εκθετικό ρυθμό, οι χρήστες των οποίων μπορούν να αλληλεπιδράσουν σε πραγματικό χρόνο. Όπως παρατηρεί ηCampbell[6], η θρησκευτική πρακτική στο διαδίκτυο χαρακτηρίζεται  από ένα σύνολο χαρακτηριστικών, τα οποία διαμορφώνονται από τη δομή του δικτύου και τη λειτουργικότητα των τεχνολογιών της επικοινωνίας των πληροφοριών. Η ευκολία που παρέχει η τεχνολογία του διαδικτύου σε επίπεδο πρόσβασης, διάδρασης, αλλά και επηρεασμού, διευκολύνουν τη δημιουργία δικτυωμένων κοινοτήτων, συγκλινουσών πρακτικών, πολυτοπικών πραγματικοτήτων δημιουργώντας τις προϋποθέσεις μια ενδεχόμενης μετατόπισης εξουσίας[7]. Αρκετά συχνά, ο χρήστες του διαδικτύου αντιλαμβάνονται τον κυβερνοχώρο, όχι απλά ως ένα τόπο πληροφόρησης και ενημέρωσης, αλλά διακρίνουν σε αυτόν μια απελευθερωτική δύναμη, η οποία θα μπορούσε να αναμορφώσει ριζικά τη θρησκεία προσαρμόζοντάς την στις εμπειρίες και τα βιώματα τους «κατά τη γνώμη τους έτσι θα έπρεπε να είναι η αληθινή θρησκεία, και όχι να θεσμοθετείται σε επιμέρους εκκλησίες και δόγματα, αποκομμένα από τη βιωματική καθημερινότητα».[8]

Μετά τις προηγούμενες παρατηρήσεις, μπορούμε να διακρίνουμε ένα δεύτερο άξονα με τη βοήθεια του οποίου μπορούμε να προσεγγίσουμε τις μορφές θρησκευτικής παρουσίας στο διαδίκτυο. Στην ψηφιακή εποχή της μετανεωτερικότητας, το διαδίκτυο νομιμοποίησε την παρουσία πληροφοριών και θρησκευτικών πρακτικών όχι αναγκαστικά στο πλαίσιο των παραδοσιακών θρησκευτικών δομών εξουσίας[9], οι οποίες θα μπορούσαν να προσδιοριστούν ως ανεπίσημη (unofficial) θρησκευτικότητα.OHelland[10] ακολουθώντας το πλαίσιο της McGuire[11] προτείνει τη διάκριση μεταξύ επίσημης (official),η οποία αποτελεί ένα σύνολο πρακτικών και πεποιθήσεων, που ρυθμίζονται από οργανωμένες θρησκευτικές ομάδες και αποτελούν το επίσημο μοντέλο, και της ανεπίσημης (unofficial) θρησκείας, η οποία διαμορφώνεται από ομάδες, οι πρακτικές και οι πεποιθήσεις των οποίων δεν ελέγχονται και συχνά ούτε αναγνωρίζονται από τις επίσημες θρησκευτικές ομάδες.

Η θρησκεία ως έννοια και θεσμός από τα αρχικά στάδια διαμόρφωσης της συνδέθηκε στενά με την εμπειρία της κοινότητας, ένα μοντέλο, το οποίο διαφοροποιήθηκε από τις νεωτερικές αντιλήψεις περί θρησκείας και στη διαφοροποίηση αυτή συνέβαλλε σημαντικά η τεχνολογία του διαδικτύου[12]. Οι απεριόριστες δυνατότητες πρόσβασης που παρέχει το διαδίκτυο συμβάλλει στη δημιουργία online κοινοτήτων πρακτικά χωρίς κόστος αλλά και δεσμεύσεις. Όσο εύκολα ο χρήστης μπορεί να προσχωρήσει σε μια online κοινότητα το ίδιο εύκολα μπορεί να αποχωρήσει. Όπως παρατηρεί ο Τσίλης[13], οι νέες τεχνολογίες παράγουν τον «διαδικτυακό ατομικισμό», όπου «ιεραρχικά ομοιογενείς και πυκνά οριοθετημένες ομάδες ολοένα και περισσότερο μετατρέπονται σε κοινωνικούς σχηματισμούς ευμετάβλητους με επίπεδες ιεραρχίες και ισχυρή διαδραστικότητα». Οι προσωπικές ιστορίες εισβάλουν στον δημόσιο χώρο και η ατομική θρησκευτικότητα αναζητεί το θρησκευτικό νόημα όχι στις θεσμικές θρησκευτικές ομάδες, αλλά στην online εξατομικευμένη αλληλεπίδραση των χρηστών.

Αν και εξ’ορισμού ο κυβερνοχώρος είναι ένας εικονικός χώρος για πολλούς ανθρώπους γίνεται αντιληπτός ως πραγματικός χώρος, κατάλληλος για θρησκευτική και πνευματική πρακτική στο χρόνο και στο βαθμό που το επιθυμούν[14].Αν και ο κυβερνοχώρος συνιστά μια ετεροτοπία, όπως παρατηρεί ο Τσίλης[15], δηλαδή έναν τόπο, ο οποίος λειτουργεί και υπάρχει δίπλα στο φυσικό και πραγματικό τόπο, γεννάται το ερώτημα αν πρόκειται για ουτοπία ή δυστοπία. Πολλοί ερευνητές αναφερόμενοι στον κυβερνοχώρο τον παρομοιάζουν ως μια ουτοπία, ως ένα ευκταίο τόπο προς τον οποίο προσανατολίζεται το είναι για να αναζητήσει την πραγμάτωση, στοιχεία τα οποία δεν περιλαμβάνονται στο ήδη πραγματωμένο είναι του[16]. Όπως προαναφέραμε, ο κυβερνοχώρος συνιστά πρωτίστως μια ετεροτοπία, έναν τόπο, ο οποίος υπάρχει και πραγματώνεται εδώ και τώρα εικονικά και στον οποίο το είναι συμμετέχει και αλληλεπιδρά. Από την άλλη στονκυβερνοχώρο μπορούμε να διακρίνουμε δυστοπικά χαρακτηριστικά, αφού απομονώνει τα άτομα από την πραγματική ζωή προσφέροντας μια ψευδαίσθηση κοινωνικότητας, στην οποία μπορεί να συμμετάσχει ο οποιοσδήποτε άμεσα και ανέξοδα, επώνυμα, ανώνυμα ή ψευδώνυμα. Αν και το διαδίκτυο προσφέρει συναρπαστικές δυνατότητες για συμμετοχή σε online θρησκευτικές πρακτικές θα πρέπει να αναλογιστούμε τις συνέπειες της εικονικής ζωής και το ενδεχόμενο της αλλοίωσης της ίδιας της έννοιας της θρησκευτικότητας, ένα πεδίο στο οποίο όπως παρατηρούν οι Dawson και Cowan[17] υπάρχει ερευνητικό έλλειμα.

Στην κατεύθυνση αυτή θα μπορούσε να συνεισφέρει ο προσδιορισμός των εννοιών θρησκευτικότητα-πνευματικότητα και κατά πόσο αυτές διαφοροποιούνται στη μετάβαση από την πραγματική ζωή. Όπως παρατηρεί ο Σταμκόπουλος[18], η πνευματικότητα στην πραγματική ζωή ορίζεται από τις εμπειρικές σχέσεις μέσα στη κοινότητα-Εκκλησία, στο διαδίκτυο, που συνιστά μια εικονική ζωή παρατηρείται έλλειμα σχέσης, αφού οι σχέσεις είναι εικονικές και βασίζονται στο φαίνεσθαι και στην ανωνυμία.

Στην συνέχεια της ενότητας, θα εστιάσουμε σε τέσσερις μορφές θρησκευτικής παρουσίας στο διαδίκτυο, όπου με την βοήθεια των αναλυτικών εργαλείων, που αναφέραμε προηγουμένως, θα προσπαθήσουμε να διερευνήσουμε τη νέα πραγματικότητα, τις επιπτώσεις στην πίστη, στην ελευθερία του ανθρώπου, στην έννοια του ανθρώπου ως πρόσωπο, αλλά και στην λειτουργική ζωή και πράξη.

Όπως δηλώνεται συχνά στην αρχή της ενότητας κάθε Ευαγγελίου «Εν δε ταις ημέραις εκείναις[19]», έτσι και εμείς σε αυτές τις ημέρες που διανύουμε καλούμαστε να σκεφτούμε τις σημερινές συνθήκες, όπου η πανδημία του κορονοϊού λειτουργεί ως καταλύτης στη διαμόρφωση της πίστης και στην άσκηση της λατρείας. Τα μέτρα περιορισμού της κυκλοφορίας και των συναθροίσεων καθιστούν το διαδίκτυο ως τον μοναδικό τρόπο επαφής και επικοινωνίας του πιστού με την κοινότητα της εκκλησίας διαμορφώνοντας ή εντείνοντας την εμφάνιση νέων μορφών θρησκευτικότητας με απρόβλεπτες προς το παρόν συνέπειες.

Διαβάστε ολόκληρη τη μελέτη εδώ

 

Παραπομπές:

[1]Glenn Young, (2004), ό.π. σ. 94

[2]ΕvaHalabi (Σάρα Μοναχή) (2012), ό.π. σ. 71

[3]Glenn Young, (2004), ό.π. σ. 94

[4] http://anglicanchurchathens.gr/

[5] https://docs.google.com/forms/d/1r96qJ6q8ZqDaASQuEOeqyOyR5enfnB7RT5QT_11hHKM/viewform?edit_requested=true

[6]Heidi Campbell, (2012) (2021 Φεβρουάριος 28) «Understanding the Relationship between Religion Online and Offline in a Networked Society», Journal of the American Academy of Religion 80:1, σ. 2. Ανακτήθηκε από: https://www.researchgate.net/publication/261967407_Understanding_the_Relationship_between_Religion_Online_and_Offline_in_a_Networked_Society

[7]Heidi Campbell, (2012), ό.π. σ. 11

[8]Νεκτάριος Τσίλης, (2013), ό.π. σ. 8

[9] Πολύκαρπος Καραμούζης (2015) (2021 Φεβρουάριος 28) , «Η αναπαραγωγή των θρησκευτικών δομών», Παιδαγωγικά Ρεύματα στο Αιγαίο, τ.8, σ. 4. Ανακτήθηκε από: http://revmata.pre.aegean.gr/issue%208/2.8%20%CE%9A%CE%B1%CF%81%CE%B1%CE%BC%CE%BF%CF%8D%CE%B6%CE%B7%CF%82.pdf

[10]Christopher Helland, (2004), ό.π. σ. 30

[11] MeredithMcGuire,  «Religion: The Social Context» Belmont, CA:Wadsworth: 1997, σ. 108

[12]Πολύκαρπος Καραμούζης (2015), ό.π. σ. 3

[13]Νεκτάριος Τσίλης (2013), ό.π. σ. 24

[14]Christopher Helland, (2004), ό.π. σ. 31

[15]Νεκτάριος Τσίλης (2019), ό.π. σ. 99

[16] Καρλ Μανχάιμ, «Ιδεολογία και Ουτοπία», Μτφρ. Γ. Ανδρουλιδάκης, Αθήνα: Eκδόσεις «Γνώση», 1997, σ. 235

[17] Lorne L. Dawson, Douglas E. Cowan, (2004), ό.π. σ. 8

[18]Πρωτοπρ. Γρηγόριος Σταμκόπουλος, (2020) (2021 Φεβρουαρίου 28), «Το διαδίκτυο ως ποιμαντικό μέσο. Η εμπειρία της Αμερικής», Ανακτήθηκε από: https://www.pemptousia.gr/video/to-diadiktio-os-pimantiko-meso-i-empiria-tis-amerikis/

[19]Ματθ. 3:1