Παρατηρήσεις για τον μακιαβελικό Ηγεμόνα

https://antifono.gr/%cf%84%ce%b9-%cf%80%cf%81%ce%b1%ce%b3%ce%bc%ce%b1%cf%84%ce%b9%ce%ba%ce%ac-%cf%83%ce%b7%ce%bc%ce%b1%ce%af%ce%bd%ce%b5%ce%b9-%ce%bc%ce%b1%ce%ba%ce%b9%ce%b1%ce%b2%ce%b5%ce%bb%ce%b9%cf%83%ce%bc/

Μύρων Ζαχαράκης

Το παρόν κείμενο απευθύνεται όχι τόσο σε εκείνους που είναι εξοικειωμένοι με τη ζωή και το έργο του Ιταλού διπλωμάτη αλλά πρωτίστως σε όσους έχουν ακουστά το όνομά του και επιθυμούν να μάθουν ορισμένα πράγματα σχετικά, χωρίς προκαταλήψεις και διαδεδομένους μύθους. Στον σημερινό κόσμο, οι όροι «μακιαβελισμός» και «μακιαβελικός» είναι ιδιαίτερα διαδεδομένοι και η χρήση τους συχνά δεν περιορίζεται μονάχα στις πολιτικές συζητήσεις αλλά διευρύνεται για να χαρακτηρίσει, ως επί το πλείστον αρνητικά, ανθρώπους σε ατομικό επίπεδο. Μάλιστα, αυτό δεν αποτελεί σύγχρονο φαινόμενο αλλά έχει τις ρίζες του αιώνες πριν και ο «μακιαβελισμός» αναφέρεται ακόμη (με αρνητική σημασία φυσικά) μέχρι και σε θεατρικό έργο του Shakespeare. Ποιος ήταν τελικά ο Niccolò Machiavelli και πόσα από αυτά που λέγονται για το πρόσωπό του ισχύουν πραγματικά; Τι έλεγε η περίφημη πραγματεία του (με τον τίτλο Ο Ηγεμόνας) και πόσο αυτή έχει επηρεάσει την πολιτική στον σύγχρονο κόσμο;

1. Σε τι συνθήκες γράφτηκε και με ποιο σκοπό;

Αρχικά, να σημειωθεί ότι το βιβλίο γράφτηκε περίπου το 1513, σε εποχή πολιτικής αστάθειας και ο Ιταλός διπλωμάτης δεν είχε την πρόθεση να ασκήσει κριτική στην εποχή του αλλά να συγκεντρώσει τις καλύτερες στρατηγικές των ιστορικών προσώπων (πχ Κύρος, Καίσαρας Βοργίας), με στόχο την αξιοποίηση αυτών από έναν μελλοντικό ηγεμόνα. Η συγγραφή του Ηγεμόνα αποσκοπούσε στο να αποτελέσει τεχνικό εγχειρίδιο για κάποιον ισχυρό ηγεμόνα (ο Machiavelli είχε κατά νου τον Laurenzo Β’ των Μεδίκων), ο οποίος βασισμένος σε αυτό θα πετύχαινε να ενοποιήσει την πατρίδα του Machiavelli (Φλωρεντία και γενικότερα Ιταλία 16ου αιώνα), φέρνοντάς της δόξα και υλική ευμάρεια. Ο Machiavelli είχε μόλις πέσει σε δυσμένεια μετά την επιστροφή των Μεδίκων και την κατάλυση της Δημοκρατίας στη Φλωρεντία, ενώ φυλακίστηκε και υπέστη βασανιστήρια ως ύποπτος για συνωμοσία. Αποσύρθηκε τότε στο κτήμα του και εκεί έγραψε το παρόν έργο, επιδιώκοντας φυσικά και την επιστροφή του στα πολιτικά πράγματα. Η συγγραφή του Ηγεμόνα πραγματοποιήθηκε λοιπόν με πατριωτικό στόχο με σαφείς πολιτικές προεκτάσεις.
Το γενικότερο ιδεώδες που προτάσσεται στο έργο είναι ηδονιστικό: ο Machiavelli ποθεί να αναβιώσει η αρχαία Ρώμη με τη δύναμη, τον πλούτο και τη δόξα της. Αυτό διακρίνεται ιδιαίτερα στο τελευταίο κεφάλαιο με τον τίτλο «Προτροπή για την απελευθέρωση της Ιταλίας από τους βαρβάρους». Ο συγγραφέας ζητάει από τους συμπατριώτες του να διευρύνουν την πίστη τους από την πόλη-κράτος στο έθνος, προαναγγέλλοντας το νεότερο κράτος, το ρεύμα του νομικού θετικισμού στη Φιλοσοφία του Δικαίου, αλλά και μια ολόκληρη σχολή ανάλυσης στον τομέα των Διεθνών Σχέσεων.

2. Ποιες ήταν οι επιρροές του;

Για τη συγγραφή του, ο Machiavelli άντλησε από τα συγγράμματα των αρχαίων Ελλήνων και Ρωμαίων ιστορικών, αλλά και από την προσωπική πείρα του ως διπλωμάτη της Φλωρεντίας. Πρότυπο για το έργο του ήταν ορισμένες προσωπικότητες της Αρχαιότητας (πχ Μωυσής, Κύρος, Θησέας, Ρωμύλος ), ενώ είναι γνωστό ότι μελετούσε έργα αρχαίων ιστορικών (πχ την Κύρου παιδεία του Ξενοφώντα»).

3. Τι επίδραση άσκησε;

Είναι γεγονός ότι το βιβλίο άσκησε καθοριστική επίδραση. Οι φιλόσοφοι Thomas Hobbes, James Harrington, Jean Jacques Rousseau και Antonio Gramci (για να αναφέρουμε μονάχα ορισμένους από όσους) το μελέτησαν και προβληματίστηκαν πάνω στα ζητήματα που εγείρει, ενώ ο δικτάτορας Benito Mussolini θεωρείται πως άντλησε από τα διδάγματά του, για να ασκήσει και να διατηρήσει την εξουσία του. Η ιδέα της τυχαιότητας αυτής της ζωής, καθώς και η απόσταση ανάμεσα στο είναι και το πρέπει, ενέπνευσαν τον Nietzsche στο να διατυπώσει τη δική του ιδέα για τον υπεράνθρωπο. Το βιβλίο διαβάστηκε πολύ ανά τους αιώνες και ερμηνεύτηκε με διαφορετικούς τρόπους: άλλοι θεώρησαν ότι ήταν ένα συμβουλευτικό εγχειρίδιο στρατηγικής που θα μπορούσε να αξιοποιήσει ένας άξιος ηγεμόνας με σκοπό να ενοποιήσει τα διάφορα κρατίδια της Ιταλίας, ενώ άλλοι το θεώρησαν μια ειρωνικά γραμμένη μελέτη για την παθολογία της μοναρχίας, μια πολιτική σάτιρα ενός δημοκρατικού που απευθύνεται στον ιταλικό λαό, όπως ο Κριτής Σαμουήλ απευθυνόταν στους Εβραίους.
Όπως έχει γραφτεί, ο Ηγεμόνας θα αποτελέσει ακόμα αναγγελία θανάτου του φεουδαλικού συστήματος, προεικονίζοντας το νεότερο απολυταρχικό κράτος.

4. Πού έγκειται η πρωτοτυπία του;

Αν και το βιβλίο, όπως μαρτυρά και ο τίτλος του, ανήκει στη γραμματολογική κατηγορία που ονομαζόταν «κάτοπτρον ηγεμόνος» και τα έργα τέτοιου είδους ήταν συχνά στο Μεσαίωνα και την Αναγέννηση (έχουμε πάνω από 800), ο Machiavelli παίρνει τον αντίθετο δρόμο από τους συγχρόνους του: εκεί που αυτοί θέσπιζαν όλο και περισσότερες ηθικές αξιώσεις για τον ηγέτη, εκείνος τον απαλλάσσει εντελώς από αυτές, διαχωρίζοντας την πολιτική ζωή από αυτή των απλών ανθρώπων. Για τον Machiavelli δεν έχει καμία σημασία το τι πραγματικά είναι ο ηγεμόνας ως άνθρωπος. Αυτό που μετρά είναι αυτό που φαίνεται ότι είναι στα μάτια των πολιτών του. Είναι καλό να είναι πιστός στα χριστιανικά ιδεώδη κατά τον ελεύθερο χρόνο του, αλλά όταν το κράτος τίθεται υπό απειλή, αυτό που οφείλει να κάνει ως σοβαρός άνθρωπος είναι να χρησιμοποιήσει όποιο μέσο χρειαστεί για να προστατέψει το κοινό καλό.
Με αυτή την ριζοσπαστικά πρωτότυπη σύλληψή του, ο Machiavelli είναι ο πρώτος που υποστηρίζει ευθέως ότι η πολιτική πράξη πρέπει να είναι ανεξάρτητη από ηθικοθρησκευτικά ιδεώδη. Αυτονομώντας έτσι την πολιτική από την ηθική και τη θρησκεία, ανοίγει το δρόμο για την Πολιτική επιστήμη.

5. Ποιος είναι ο μακιαβελικός κόσμος;

Μέσα στο βιβλίο διακρίνεται η αντίληψη του Machiavelli για την πολιτική πραγματικότητα: πρόκειται για ένα πεδίο με συνεχείς απειλές και αντιπαλότητες, όπου η αβεβαιότητα και το ευμετάβλητο της τύχης είναι τα κυρίαρχα στοιχεία. Από τη στιγμή που ένας ηγεμόνας αναλαμβάνει την εξουσία, έχει στόχο να τη διατηρήσει οπωσδήποτε και με κάθε μέσο. Δύο είναι οι δυνάμεις στον κόσμο που μπορούν να τον βοηθήσουν να το καταφέρει: η τύχη και η εξουσία. Ωστόσο, η τύχη, που ο Machiavelli αποκαλεί με το λατινικό όρο “fortuna”, είναι ασταθής και ευμετάβλητη .Ο επίδοξος ηγέτης οφείλει να τη λαμβάνει συνεχώς υπόψη του και να προσπαθεί να την τιθασεύσει. Για να το πετύχει αυτό χρειάζεται να έχει «αξιοσύνη» (“virtu” την ονομάζει ο Machiavelli).
Η αξιοσύνη, που ο Ιταλός συγγραφέας θεωρεί την ανώτερη αρετή, στην πραγματικότητα αποτελεί συνόψιση όλων των απαραίτητων ηγετικών αρετών: στρατηγική, γενναιότητα, αποφασιστικότητα και σκληρότητα. Όλοι οι μεγάλοι ηγέτες διέθεταν αυτές τις ικανότητες και κατά συνέπεια, για να διατηρηθεί στην εξουσία ένας ηγεμόνας, απαιτείται ένας καλός συνδυασμός τύχης και αρετής.
Για να επιτευχθεί λοιπόν ο όποιος στόχος θέτει κανείς, πρέπει να υπάρχει ένας καλός συνδυασμός τύχης και αρετής-προσωπικής ικανότητας. Με την προσωπική ικανότητα είναι δυνατό να αξιοποιηθεί η τύχη, ωστόσο κανείς δεν πρέπει να στηρίζεται σε αυτή αποκλειστικά. Ο Machiavelli θεωρεί ως ύψιστη αρετή την αποφασιστική και δραστήρια αίσθηση υπεροχής ενός ανθρώπου.

6. Τι είναι τελικά ο «μακιαβελισμός;»

Σύμφωνα με τον Machiavelli, οι άνθρωποι δεν είναι «θεόμορφοι» αλλά λαχταρούν τη δύναμη και τον πλούτο, τα οποία όμως δε φτάνουν για όλους. Για να τα αποκτήσει λοιπόν ο ηγεμόνας, οφείλει να μην κάνει κανένα συμβιβασμό ανάμεσα στην ηθική και την πολιτική.
«Η απόσταση ανάμεσα στο πώς ζούμε και στο πώς θα έπρεπε να ζούμε είναι τόσο μεγάλη, ώστε όποιος αφήνει αυτό που γίνεται για εκείνο που θα έπρεπε να γίνεται προετοιμάζει την καταστροφή του μάλλον παρά τη σωτηρία του» γράφει με έμφαση.
Επομένως, αυτό που θα πρέπει να κάνει και ο ηγεμόνας, αν θέλει να κυριαρχήσει, είναι «να μάθει να μπορεί να μην είναι καλός και να χρησιμοποιεί ή όχι τη γνώση αυτή ανάλογα με την ανάγκη».
Επιπλέον, για τον Machiavelli, εκείνο που πρωτίστως χρειάζεται για την εύρυθμη λειτουργία του κράτους είναι όχι τόσο η εκπαίδευση αλλά ο νόμος και προπάντων ο στρατός, από τον οποίο εξαρτώνται οι νόμοι του κράτους.

Τι πρέπει να κάνει λοιπόν ένας ηγεμόνας; Αρχικά να έχει ως μόνιμη απασχόλησή του τη στρατιωτική τέχνη. Είναι απαραίτητο να είναι αυτάρκης: να διαθέτει δικό του στράτευμα αποτελούμενο από πολίτες, έτσι ώστε να μη χρειάζεται τους μισθοφόρους. Επιπλέον, αν θέλει να προφυλάσσεται από τις μεταβολές τις τύχης, οφείλει να μελετά τα διδάγματα της ιστορίας και να αξιοποιεί τη γνώση που προκύπτει από αυτά.
Είναι καθήκον του ηγεμόνα να κινείται με μεγάλη προσοχή στη σκακιέρα της πολιτικής. Σύμφωνα με τον Μachiavelli, o κύριος στόχος ενός ηγεμόνα πρέπει να είναι η αγάπη του λαού του. Επειδή όμως η ανθρώπινη φύση είναι άπληστη, δειλή και αχάριστη, ο φόβος είναι συναίσθημα πιο σταθερό από την αγάπη και γι’ αυτό ο ηγεμόνας πρέπει να επιδιώκει πρώτα από όλα τον φόβο. Όταν δίνει την εντύπωση γενναίου και σκληρού στον πόλεμο, οι πολίτες του θα τον φοβούνται.
Ο Machiavelli είναι ωφελιμιστής στην ηθική και νατουραλιστικός στην πολιτική του σκέψη. Θεωρεί τους ανθρώπους γενικά αχάριστους, ψεύτες, υποκριτές, δειλούς, ασταθείς και άπληστους. Αν όμως οι άνθρωποι είναι τέτοιοι, δε μπορεί κανείς να βασίζεται στην ανθρώπινη προαίρεση, παρά μόνο αν υπάρχει μόνιμος φόβος για μια πιθανή τιμωρία. Μόνο με τον διαρκή φόβο, κρίνει ο Machiavelli ότι οι άνθρωποι μπορούν να είναι αξιόπιστοι και υπάκουοι.
Ωστόσο, έπειτα από τον φόβο, η αγάπη είναι πολύ σημαντική. Αν οι πολίτες δεν αγαπούν να διοικούνται υπό τις διαταγές ενός ηγεμόνα, τότε η εξουσία του κινδυνεύει να ανατραπεί ανά πάσα στιγμή. Πρέπει λοιπόν εκείνος να φαίνεται ήπιος στην ειρήνη, εγκαταλείποντας τη σκληρότητα, όταν αυτή δεν είναι απολύτως απαραίτητη, για χάρη της προσφοράς ευεργεσιών. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Machiavelli αναφέρεται με αποδοκιμασία στον αρχαίο τύραννο των Συρακουσών, Αγαθοκλή, διότι κρίνει ότι έκανε κατάχρηση της σκληρότητάς του και προκάλεσε απέχθεια προς το πρόσωπό του. Επομένως, ο «μακιαβελικός» άνθρωπος δεν είναι ένας αιμοσταγής και αμείλικτος τύραννος αλλά μάλλον ένας προσεκτικός παίκτης στη γεωπολιτική σκακιέρα.