Διονύσιος Αρεοπαγίτης και Νεοπλατωνισμός

 

https://antifono.gr/%ce%bf%ce%b9-%cf%83%cf%87%ce%ad%cf%83%ce%b5%ce%b9%cf%82-%cf%84%ce%bf%cf%85-%cf%87%cf%81%ce%b9%cf%83%cf%84%ce%b9%ce%b1%ce%bd%ce%b9%ce%ba%ce%bf%cf%8d-%cf%80%ce%bb%ce%b1%cf%84%cf%89%ce%bd%ce%b9/

Κωνσταντίνος Μπόχτης  

Ο Διονύσιος Αρεοπαγίτης, υπήρξε, με βάση και την σχετική περιγραφή της ιστορίας της επίσκεψης του αποστόλου Παύλου στην Αθήνα, ένας εκ των πρώτων Αθηναίων που πίστεψαν στο χριστιανικό κήρυγμα. Η σχετική περικοπή είναι στο δέκατο έβδομο κεφάλαιο των Πράξεων Αποστόλων, και όπου διαβάζουμε ενδεικτικά τα ακόλουθα: «τινὲς δὲ ἄνδρες κολληθέντες αὐτῷ ἐπίστευσαν, ἐν οἷς καὶ Διονύσιος ὁ ᾿Αρεοπαγίτης καὶ γυνὴ ὀνόματι Δάμαρις καὶ ἕτεροι σὺν αὐτοῖς».[1]

Η αρχαία χριστιανική Παράδοση επίσης προβάλει τον Διονύσιο τον Αρεοπαγίτη, ως έναν εξ εκείνων των ατόμων που είχαν επισκεφθεί στα Ιεροσόλυμα τη μητέρα του Ιησού Χριστού, λίγο πριν το θάνατό της (την Κοίμηση της Παναγίας). Επίσης, με βάση τα όσα επισημαίνει στην Εκκλησιαστική του Ιστορία ο Ευσέβιος Καισαρείας, ο Διονύσιος ο Αρεοπαγίτης είχε υπάρξει ο πρώτος επίσκοπος της τοπικής χριστιανικής εκκλησίας των Αθηνών. Η πληροφορία αυτή μάλιστα εντός του κειμένου του Ευσεβίου, έχει ως ακολούθως: «μαρτυρείται επί τούτοις και τον Αρεοπαγίτην εκείνον, Διονύσιος όνομα αύτω, ον εν ταις Πράξεσι μετά την εν Αρείω πάγω προς Αθηναίους Παύλου δημηγορίαν πρώτον πιστεύσαι ανέγραψεν ο Λουκάς, της εν Αθήναις εκκλησίας πρώτον επίσκοπον αρχαίων τις έτερος Διονύσιος, της Κορινθίων παροικίας ποιμήν, γεγονέναι ιστορεί».[2]

Μια παράμετρος, η οποία εξετάζεται στα πλαίσια της συγκεκριμένης εργασίας, έχει να κάνει ειδικότερα με την σχέση του Διονυσίου του Αρεοπαγίτη με τον χριστιανικό Νεοπλατωνισμό της Ύστερης Αρχαιότητας. Μια σχέση που φαίνεται εξάλλου, να αναδύεται, την ίδια στιγμή, μέσα και από κείμενα που αποδίδονται στον συγκεκριμένο άγιο, οποίος είναι ο πολιούχος των Αθηνών και του οποίου η μνήμη εορτάζεται στις 12 Οκτωβρίου.

Η σύνδεση του χριστιανικού Νεοπλατωνισμού με το Διονύσιο τον Αρεοπαγίτη

Ο χριστιανικός νεοπλατωνισμός – Βασικά στοιχεία

Η πλατωνική φιλοσοφία εν γένει ήδη από τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες, επρόκειτο να ασκήσει έντονη επιρροή στην σκέψη των διαφόρων Πατέρων της Εκκλησίας. Ίσως ο ελληνιστής Ιουδαίος από την Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, να είχε ασκήσει κάποια επιρροή γενικότερα στους πρώτους χριστιανούς Πατέρες. Μια επιρροή που ήταν συνδεδεμένη, για παράδειγμα, με την αντίληψη, πως ο κόσμος των αιώνιων και αμετάβλητων Ιδεών που είχαν αποτελέσει εξάλλου κεντρική παράμετρο στο πλαίσιο της πλατωνικής φιλοσοφίας διαχρονικά, είναι απόλυτα ενσωματωμένος στο Λόγο του Θεού. Ο τελευταίος μάλιστα εδώ θεωρείται, πως είναι ένα ενεργό και συμφυές στοιχείο και γνώρισμα του Θεού που συγχρόνως θεωρείται, ότι δρα εγκόσμια και πως αποτελεί μια ενιαία μορφή.[3]

Ορισμένες βασικές αρχές του Νεοπλατωνισμού που άσκησαν σαφέστατα επιρροή στην χριστιανική θεώρηση, ήδη ακόμα και από τους πρώτους αιώνες, ήταν η προσέγγιση περί τελεολογίας, αλλά και το σκεπτικό περί ελεύθερης βούλησης σε σχέση προς τη θεία πρόνοια. Κάποιες άλλες επιρροές είναι σχετικές με την κοσμολογία, όπως και με την θεώρηση των σχέσεων μεταξύ του Λόγου και του Θεού -Πατέρα, σχέσεων, με βάση τις οποίες άλλωστε στην πορεία θα αναπτυσσόταν μια συγκεκριμένη χριστιανική δογματική θεολογία περί Τριαδολογίας.[4]

Η σχέση αυτή μεταξύ Νεοπλατωνισμού και Χριστιανισμού άλλωστε, πρόκειται να συνδεθεί και με το ότι οι θέσεις περί θείου που είχε αναπτύξει στα πλαίσια του μνημειώδους έργου του «Πολιτεία» ο Πλάτων κατά την περίοδο της κλασικής Αρχαιότητας, θα αποτελούσαν μακροπρόθεσμα τη βάση για την ανάπτυξη της λεγόμενης αποφατικής θεολογίας. Με άλλα λόγια, εκείνης της θεολογίας, με βάση την οποία ορίζουμε το τί δεν είναι ο Θεός. Αναφορικά με το ζήτημα περί υπερβατικότητας του Θεού εξάλλου, είναι χαρακτηριστικό ταυτόχρονα εδώ, πως η αποφατική θεολογία είχε αναπτυχθεί εκ μέρους θεολόγων, όπως ο Ωριγένης ή αντίστοιχα ο Ευσέβιος και μέσα από την σχετική θεολογική σκέψη τους, είναι χαρακτηριστικό, πως αναδύεται επίσης και η χρήση μιας πολύ συγκεκριμένης ορολογίας και εννοιών που έχουν παρθεί από το Νεοπλατωνισμό.[5]

Η σχέση του Διονύσιου του Αρεοπαγίτη με τον χριστιανικό Νεοπλατωνισμό

Ως προς το ζήτημα της σχέσης του Διονύσιου Αρεοπαγίτη με το χριστιανικό Νεοπλατωνισμό, θα μπορούσαμε να τονίσουμε σε αυτό το σημείο, πως η άντληση των σχετικών πληροφοριών, εκ των πραγμάτων, προκύπτει ειδικότερα μέσα από τις σχετικές αναλύσεις των κειμένων του λεγόμενου Ψευδό -Διονύσιου, ενός θεολογικού συγγραφέα, ο οποίος τοποθετείται χρονολογικά περίπου μες στον 5ο αιώνα μ.Χ. (συγκεκριμένα κατά τις αρχές εκείνου του αιώνα). Από τη μια μεριά παράλληλα, προβαίνει στην χρήση του ονόματος του συγκεκριμένου ιστορικού προσώπου που είχε γνωρίσει τον χριστιανισμό διαμέσου του αποστόλου Παύλου, στην διάρκεια της επίσκεψης του πρώτου κατά τον 1ο αιώνα μ.Χ., εντούτοις όμως, κάτι που αντιλαμβανόμαστε ταυτόχρονα εδώ, είναι το ότι στα κείμενα αυτά δεν παύει να υφίσταται η αξιοποίηση προγενέστερων φιλοσοφικών παραδόσεων, όπως ήταν ειδικότερα ο νεοπλατωνισμός, προκειμένου εν συνεχεία μέσα από αυτές τις παραδόσεις ο συγγραφέας να προβεί στην ανάλυση και προβολή συγκεκριμένων χριστιανικών θεολογικών αρχών.[6]

Για παράδειγμα, στο έργο με τον τίτλο «Περί μυστικής θεολογίας» διαπιστώνει κάποιος, ότι ο άγιος Διονύσιος ο Αρεοπαγίτης διακρίνει δυο θεολογικές οδούς μέσω των οποίων μπορούν οι άνθρωποι να αποκτήσουν γνώση του Θεού ή πιο σωστά να Τον προσεγγίσουν. Η πρώτη είναι η καταφατική θεολογία και η δεύτερη η αποφατική.[7] Μέσα από την προσπάθεια δηλαδή, για την προσέγγιση του Θεού, είναι χαρακτηριστικό, πως κατά έναν τρόπο, παρόμοιο με εκείνον που προβάλλεται στο πλαίσιο και της νεοπλατωνικής κοσμοθεωρίας, υφίσταται η διαδικασία του παραμερισμού όλων εκείνων των στοιχείων που είναι αντικείμενα γνώσης, με αποτέλεσμα το θείον να αναδειχθεί μέσα από το γνόφο της τέλειας αγνωσίας. Αυτό είναι συναφές εδώ άλλωστε, με το ότι ο ίδιος ο Θεός δεν είναι αντικείμενο, με αποτέλεσμα η προσέγγισή Του να μην προκύπτει μέσα από την διαδικασία της γνώσης, αλλά μέσα από την ένωση μαζί Του. Η ένωση με το Θεό δεν σημαίνει παράλληλα το ότι το ανθρώπινο ον γνωρίζει τί βλέπει, δεδομένου, ότι η διάσταση περί γνώσης είναι κάτι που αφορά αποκλειστικά και μόνο τα κατώτερα όντα.[8]

Μέσα από μια τέτοιου είδους θεώρηση, αναφορικά με τον τρόπο προσέγγισης του Θεού, είναι χαρακτηριστικό εδώ, πως η σκέψη του Διονυσίου Αρεοπαγίτη σχετίζεται άμεσα με το στοιχείο του μυστικισμού. Η ίδια η μυστική θεολογία μάλιστα έχει έναν καθαρά αποφατικό χαρακτήρα. Αυτό συμβαίνει, επειδή τα ανθρώπινα όντα δεν έχουν την δυνατότητα να δώσουν στο Θεό καταφατικούς προσδιορισμούς. Κάτι τέτοιο συγχρόνως όμως είναι άρρηκτα συνδεδεμένο και με το ότι με γνώμονα την προσέγγιση και σύλληψης της έννοιας περί Θεού, οι προσπάθειες για συγκεκριμένους αποδεικτικούς συλλογισμούς είναι κάτι που μπορεί να οδηγήσει σε παρερμηνείες. Αυτό, με την σειρά του εξάλλου, σημαίνει και το ότι ο μόνος δρόμος για την προσέγγιση του Θεού είναι η ενατένιση.[9]

Δεν είναι τυχαία η επισήμανση που φαίνεται από τον άγιο Διονύσιο στο πλαίσιο του προλόγου του, στο έργο «Περί μυστικής θεολογίας», όπου τονίζει χαρακτηριστικά τα ακόλουθα λόγια: «Όσο για σένα αγαπητέ μου Τιμόθεε, εντρύφησε με ζήλο στα μυστικά θεάματα και παραιτήσου από τις αισθήσεις και τις ενέργειες του νου και απ’ όλα τα αισθητά και τα νοητά, τα μη όντα και όσο το δυνατόν ανυψώσου για να ενωθείς ακατάληπτα με Αυτόν που είναι πέρα από κάθε ουσία και κάθε γνώση. Γιατί όταν βγεις από τον εαυτό σου και απ’ ό,τι έχει σχέση μαζί του και να τα εγκαταλείψεις όλα και αποδεσμευθείς από όλα, θα αναχθείς στην υπερούσια του σκότους ακτίνα».[10]

Με βάση όλες τις παραπάνω επισημάνσεις, ίσως κάποιος εδώ θα ήταν δυνατόν να επισημάνει κάποιες ομοιότητες, ως προς τον τρόπο προσέγγισης του Θεού με τον σχετικό προσέγγισης αντίστοιχα του Πλωτίνου, ενός εκ των σημαντικότερων νεοπλατωνικών φιλοσόφων κατά την περίοδο της Αρχαιότητας. Για παράδειγμα, είναι χαρακτηριστικό, πως όπως ακριβώς συμβαίνει με τον άγιο Διονύσιο, έτσι κι ο Πλωτίνος από την δική του μεριά είχε κρίνει, πως ένα πρώτο βήμα σχετικά με την διαδικασία προσέγγισης του Θεού είναι το να απελευθερωθούμε από τα δεσμά των καθημερινών αισθητών πραγμάτων. Ένα δεύτερο βήμα στη συνέχεια, σύμφωνα με τον Πλωτίνο, είναι το να απελευθερωθούμε κι από όλα εκείνα τα στοιχεία που μπορεί να συλλάβει ο νους μας και που μπορεί να είναι κατώτερα του. Ενός, με άλλα λόγια του Θεού. Αυτό σημαίνει δηλαδή, την απελευθέρωση και τη πλήρη συγκέντρωση του ανθρώπινου νου.[11]

Στα πλαίσια αυτών των προσπαθειών περί κάθαρσης της ανθρώπινης ψυχής εξάλλου, η θεολογική σκέψη στα έργα του Διονύσιο του Αρεοπαγίτη φαίνεται να επηρεάζεται συγχρόνως και από το μυστικισμό του επίσης νεοπλατωνιστή Ιάμβλιχου, τον οποίο όμως εντάσσει σε καθαρά χριστιανικό πλαίσιο. Εδώ συγχρόνως, καθώς άλλωστε δεν παύει να αντλεί στοιχεία και από τον επίσης νεοπλατωνιστή Πρόκλο, είναι σαφές, πως προσπαθεί να αποδώσει μέσα από ένα καθαρά χριστιανικό πρίσμα την νεοπλατωνική θεώρηση περί ενός οργανωμένου ιεραρχικά σύμπαντος που έχει στην κορυφή του τον ίδιο τον Θεό.[12]

Σε αυτό το σημείο επιπρόσθετα, θα ήταν δυνατόν να επισημανθεί και το ότι ο Διονύσιος ο Αρεοπαγίτης, όπως είχε κάνει άλλωστε και ο Πλωτίνος (ένας δηλαδή εκ των βασικότερων εκπροσώπων του Νεοπλατωνισμού) είχε δώσει πολύ μεγάλη σημασία και βαρύτητα στο θέμα περί ανάγκης ο νους του ανθρώπου να απομακρυνθεί από τα διάφορα αισθητά στοιχεία, προκειμένου να σημειωθεί η διαδικασία της προσέγγισης του Ενός, με άλλα λόγια του Θεού.[13]  Βέβαια, από την άλλη μεριά, εδώ υφίσταται μια πάρα πολύ βασική διαφοροποίηση ανάμεσα στον Διονύσιο τον Αρεοπαγίτη και τους Νεοπλατωνικούς φιλοσόφους: η κάθαρση με βάση το συγκεκριμένο εκκλησιαστικό Πατέρα δεν είναι μόνο διανοητικής φύσεως. Είναι κάτι που επεκτείνεται παράλληλα και στη συνειδητοποίηση της αρχέγονης οντολογικής ενότητας του ανθρώπινου όντος με το Θεό.[14]

Συμπεράσματα

Υπό το βάρος λοιπόν, όλων των παραπάνω επισημάνσεων, καθίσταται εδώ εμφανές, πως ο συγγραφέας των διαφόρων έργων που αποδίδονται στον άγιο Διονύσιο τον Αρεοπαγίτη, και τα οποία πρέπει να είχαν γραφτεί κατά τις αρχές του 6ου αιώνα μ.Χ., σαφέστατα έχει ορισμένες επιρροές από τον νεοπλατωνισμό και τους διάφορους εκπροσώπους του. Οι επιρροές αυτές είναι συναφείς ειδικότερα με το ζήτημα του τρόπου προσέγγισης και ένωσης με το Θεό. Ενός τρόπου που χρησιμοποιεί ως βασικό του εργαλείο την καταφατική και την αποφατική θεολογία, με τη δεύτερη κυρίως να συνιστά βασική νεοπλατωνική επιρροή.

 

Βιβλιογραφία

Αραμπατζής Γ., Αισθητικός Βυζαντινισμός, εκδόσεις Καρδαμίτσα, Αθήνα, 2018

Bowden J., Encyclopedia of Christianity, Oxford University Press, Oxford UK, 2005

Γαρίτσης Κ., Όρασις αοράτου: η διδασκαλία του ωραίου στον Διονύσιο Αρεοπαγίτη, εκδόσεις Θεσβίτης, Θήρα, 2002

Τατάκης Β.Ν., Η Βυζαντινή Φιλοσοφία, εκδόσεις Εταιρείας Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας, Αθήνα, 1977

Πηγές

Διονύσιος Αρεοπαγίτης, Περί Μυστικής Θεολογίας, μετάφραση Σωτήρης Γουνελάς, εκδόσεις Αρμός, Αθήνα, 2002

Ευσεβίου Καισαρείας, Εκκλησιαστική Ιστορία, 3,14.10

Πραξ 17, 34

[1] Πραξ 17, 34

[2] Ευσεβίου Καισαρείας, Εκκλησιαστική Ιστορία, 3,14.10

[3] Bowden J., Encyclopedia of Christianity, Oxford University Press, Oxford UK, 2005, σελ. 183

[4] Γαρίτσης Κ., Όρασις αοράτου: η διδασκαλία του ωραίου στον Διονύσιο Αρεοπαγίτη, εκδόσεις Θεσβίτης, Θήρα, 2002, σελ. 49

[5] Αραμπατζής Γ., Αισθητικός Βυζαντινισμός, εκδόσεις Καρδαμίτσα, Αθήνα, 2018, σελ. 166

[6] Ό.π., σελ. 173

[7] Διονύσιος Αρεοπαγίτης, Περί Μυστικής Θεολογίας, μετάφραση Σωτήρης Γουνελάς, εκδόσεις Αρμός, Αθήνα, 2002, σελ. 20

[8] Ό.π., σελ. 21

[9] Τατάκης Β.Ν., Η Βυζαντινή Φιλοσοφία, εκδόσεις Εταιρείας Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας, Αθήνα, 1977, σελ. 28

[10] Διονύσιος Αρεοπαγίτης, Περί Μυστικής Θεολογίας, μετάφραση Σωτήρης Γουνελάς, εκδόσεις Αρμός, Αθήνα, 2002, σελ. 25

[11] Αραμπατζής Γ., Αισθητικός Βυζαντινισμός, εκδόσεις Καρδαμίτσα, Αθήνα, 2018, σελ. 180

[12] Ό.π., σελ. 183

[13] Διονύσιος Αρεοπαγίτης, Περί Μυστικής Θεολογίας, μετάφραση Σωτήρης Γουνελάς, εκδόσεις Αρμός, Αθήνα, 2002, σελ. 28

[14] Ό.π., σελ. 27

 

Εικόνα: Ο Χριστός στην επουράνια Ιερουσαλήμ. Νωπογραφία, 11ος αι.