Τελικά μπορεί ο μετά-άνθρωπος να απαντήσει στα προβλήματά μας;

antifono.gr

Αθ. Μουστάκης - Σφία Χατζή

Τεχνητή νοημοσύνη, ρομπότ, μετά-άνθρωπος είναι λέξεις που στο παρελθόν θα συναντούσαμε μόνο σε έργα επιστημονικής φαντασίας. Στην εποχή μας συλλαμβάνουμε αυτές τις έννοιες θεωρητικά. Διαβάζουμε για βιολογικές, ιατρικές και έρευνες τεχνολογίας που υπόσχονται μια καλύτερη βιολογική ζωή. Μεγαλώνει η ελπίδα για  μια ζωή μεγαλύτερη σε προσδόκιμο. Τα νέα παιδιά και ίσως κάποιοι μεγαλύτεροι σε ηλικία παρακολουθούν τηλεοπτικές σειρές και ταινίες με ανθρώπους  που με την συμβολή της τεχνολογίας μετατρέπονται σε άφθαρτα, αθάνατα όντα.

Η επιστήμη κάνει έρευνες σε αυτό τον τομέα και προοδεύει, ωστόσο αυτό θα είχε συνέπειες στην πνευματική ζωή του ανθρώπου και εδώ η εκκλησία έχει το  δυνατό χέρι των γραφών και των σοφών αγίων ανθρώπων για να πιαστεί και να καθορίσει το πώς θα προσπαθήσουμε οι χριστιανοί να σταθούμε απέναντι σε αυτή την εξέλιξη. Δεν απορρίπτουμε την τεχνολογία που εξελίσσεται και μας βοηθά, αλλά θέλουμε να βάλουμε όρια στο πού τελειώνει η βοήθεια και πού αρχίζει το κατρακύλισμα στη παράνοια. Ρωτήσαμε τον κ. Αθανάσιο Γερ. Μουστάκη ο οποίος με μια ομάδα συνεργατών ερευνούν θεολογικά, ιατρικά, και ψυχολογικά τη νέα λέξη Μετά-άνθρωπος. Ο κ. Μουστάκης, θεολόγος-φιλόλογος, εκπαιδευτικός  ζει και εργάζεται  στη Κω με την οικογένειά του. Αρθρογραφεί στο τοπικό τύπο.

Μετα-άνθρωπος! Περίεργη λέξη κ. Μουστάκη. Πώς δημιουργήθηκε;

Πράγματι! Μία περίεργη λέξη, ένας νεολογισμός. Αποτελεί απόδοση, δεν θα έλεγα μετάφραση, των λέξεων posthuman και transhuman που κυκλοφορούν στον διεθνή χώρο προσπαθώντας να αποδώσουν την έννοια του ανθρώπου της σύγχρονης εποχής. Βέβαια, όπως κάθε νεολογισμός είναι πιθανό να μην είναι η πιο κατάλληλη και τελικά να καθιερωθεί και να επικρατήσει κάποια άλλη. Πάντως προς το παρόν κυκλοφορεί σε δύο τύπους «μετάνθρωπος» και «μετά-άνθρωπος». Προτιμώ τη δεύτερη καθώς έχω την αίσθηση ότι οι δύο αυτόνομες και ενωμένες με παύλα λέξεις αποδίδουν καλύτερα την έννοια της προσδοκίας (ο άνθρωπος που υποτίθεται ότι εξελίσσεται μέρα με τη μέρα και η εξέλιξή του θα ολοκληρωθεί στο μέλλον, αποτελώντας μία μετεξέλιξη του υπάρχοντος ανθρώπου) και την κλασική έννοια του ανθρώπου (όπως τον γνωρίζουμε από τη δημιουργία και τα ιερά κείμενα της Αγίας Γραφής).




Τι εννοούμε με αυτή τη λέξη;

Μελετώντας κείμενα και αντιλήψεις από την εποχή του μύθου και εξήςδιαπιστώνουμε ότι ο άνθρωπος έπλαθε με τον νου του τύπους ιδανικού ανθρώπου, ο οποίος θα ξεπερνούσε τον καθημερινό άνθρωπο, θα νικούσε τις δυσκολίες της ζωής και εν τέλει θα ζούσε αιώνια. Για να καταλάβετε τι εννοώ αρκεί να σας θυμίσω τους ημίθεους και τους ήρωες της αρχαιότητας. Όντα που δεν υπήρχαν αλλά τους έπλασαν οι πρόγονοί μας για να αντιμετωπίσουν τον θάνατο.



Τον θάνατο; Με ποια έννοια;

Το μεγαλύτερο και το μόνο αναπόφευκτο πρόβλημα για τον άνθρωπο, για κάθε άνθρωπο, είναι ο θάνατος. Κανένας μας δεν θα ξεφύγει από αυτόν. Κανένας δεν θα ζήσει αιώνια. Με τον νου και την καρδιά του ο άνθρωπος κάθε εποχής, κάθε τόπου, δεν σταμάτησε να αναζητά τρόπους να αντιμετωπίσει αυτό το ανυπέρβλητο, όπως φαίνεται πρόβλημα: με τη δημιουργία του ήρωα, του σοφού, του ανθρώπου της απόκρυφης γνώσης, του πανεπιστήμονα, του ανθρώπου της ευδαιμονίας, του υπερανθρώπου και πολλών άλλων. Στην εποχή μας, αφού δοκιμάσαμε ολοκληρωτικά καθεστώτα που προσπάθησαν να προωθήσουν τα ιδεολογήματά τους (δημιουργία μίας ξεχωριστής, Αρίας, φυλής, του ισοπεδωμένου από την κρατική κυριαρχία ανθρώπου, του κυνηγού του δυτικού ονείρου) και ζήσαμε την κίβδηλη ευδαιμονία του καταναλωτισμού (ο οποίος στην πατρίδα μας, μάλιστα, επισώρευσε απίστευτα προβλήματα) στρεφόμαστε σε μια άλλη διέξοδο.

Αγωνιζόμαστε να δημιουργήσουμε τον άνθρωπο της διεπαφής (interface), τον άνθρωπο που συνδεδεμένος με τον υπολογιστή και εκμεταλλευόμενος τις τεράστιες δυνατότητες που αυτός θα του εξασφαλίσει θα μπορέσει να αφήσει πίσω του διάφορα προβλήματα, π.χ. αδυναμίες και επίκτητες ασθένειες, να αντιμετωπίζει καλύτερα τις σύγχρονες προκλήσεις, να προσαρμόζεται ευκολότερα σε αντίξοα περιβάλλοντα, να παρακάμπτει με παρεμβάσεις ζητήματα που προκύπτουν από την υπερκατανάλωση και την καταστροφή του κόσμου μας και, επιτρέψτε μου να πω, να απομονώνει ευκολότερα όσους δεν ακολουθούν αυτή την πορεία.



Αυτός ο άνθρωπος θα έχει κάτι το ανθρώπινο ή θα έχει χάσει κάθε ίχνος ανθρωπιάς;

Πολύ φοβάμαι ότι θα συμβεί το δεύτερο. Όταν σκέφτομαι τον μετά-άνθρωπο στον νου μου έρχεται το δημιούργημα του δόκτορος Φρανκενστάιν. Αυτού του γιατρού που γεννήθηκε από τη γραφίδα της Μαίρης Σέλλεϋ το 1818. Αν και η ιστορία είναι πολύ γνωστή θυμίζω με συντομία: ο γιατρός προσπαθεί με τη συνδρομή της επιστήμης της εποχής του να νικήσει την φθορά και τον θάνατο και να δημιουργήσει ένα πλάσμα που θα ζήσει αιώνια και θα έχει υπεράνθρωπες δυνάμεις. Γυρίζει λοιπόν τα κοιμητήρια, ξεθάβει νεκρά σώματα και αφαιρεί μέλη τους. Στη συνέχεια, τα συνενώνει σε ένα νέο σώμα και χρησιμοποιώντας τη δύναμη του ηλεκτρισμού (που ήταν τεχνολογία αιχμής για την εποχή) προσπαθεί να τους δώσει ζωή. Το αποτέλεσμα, παρά τις προσπάθειες του σύγχρονου κινηματογράφου να το εξωραΐσει, νομίζω ότι ήταν απεχθές, αποκρουστικό και τρομακτικό. Το πλάσμα που δημιουργήθηκε ήταν μόνο του, φοβισμένο, άγριο και, αν και στόχο του είχε να νικήσει τη φθορά, όχι μόνο δεν πέτυχε, αλλά αντιθέτως, κουβαλούσε επάνω του εμφανέστατα τα ίχνη της σήψεως και του θανάτου.

Πράγματι, κ. Μουστάκη, όλοι μας έχουμε δει ταινίες που επιβεβαιώνουν αυτό που λέτε και νομίζω ότι ανατριχιάσαμε αντικρύζοντας το δημιούργημα του δόκτορος Φρανκενστάιν. Το ίδιο όμως είναι ο μετά-άνθρωπος;

Τηρουμένων των αναλογιών είναι το ίδιο! Βέβαια πρέπει να τονίσουμε ότι αυτή η βελτιωμένη εκδοχή του ανθρώπου είναι υποθετική. Ας μην παρασυρθεί κάποιος από τους αναγνώστες μας και νομίσει ότι τέτοιος άνθρωπος υπάρχει. Δεν υπάρχει! Πολλοί προσδοκούν ότι η πρόοδος της τεχνολογίας θα τον δημιουργήσει και ότι σύντομα θα αρχίσουμε να απολαμβάνουμε τα οφέλη του. Τα πράγματα όμως δεν είναι τόσο απλά.

Οι επιστήμονες δεν υπονομεύουν την ανθρωπότητα. Εργάζονται για την ανακούφισή της. Πιστεύετε ότι δεν υπάρχει όφελος από την ερευνητική αυτή προσπάθεια;

Βεβαίως υπάρχει!

Πρέπει όμως να προσέξουμε πολύ ώστε να μην αλλάξουμε την ισορροπία των σχέσεών μας, εν γένει, νομίζοντας ότι αυτά τα οφέλη είναι πανάκεια. Τα οφέλη θα επικεντρωθούν κυρίως στον χώρο της ιατρικής επιστήμης, της θεραπείας σπάνιων ασθενειών, της βελτιώσεως των προσθετικών μελών σε ανθρώπους που έχουν απωλέσει κάποιο ή κάποια μέλη τους, στην αντιμετώπιση προβλημάτων ακοής, οράσεως, αφής κ.λπ.

Ισχύει και εδώ αυτό που ισχύει σε κάθε περίπτωση που κάνουμε καλή ή κακή χρήση σε κάποιο μέσο. Φυσικά, στην περίπτωση της χρήσεως της τεχνολογίας για «βελτίωση» του ανθρώπου υπάρχουν και άλλα προβλήματαπου σχετίζονται με τη δυνατότητα χρήσεως της νέας και πολύ ακριβής αυτής τεχνολογίας, με την δυνατότητα ελέγχου της από τους εκάστοτε κρατούντες, από εταιρείες που διαθέτουν την ανάλογη δυνατότητα, από ασφαλιστικές εταιρείες κ.λπ.

Πάντοτε στόχος μας πρέπει να είναι η πρόοδος σε συνδυασμό με την αύξηση της ελευθερίας μας. Η πρόοδος καθ᾿ εαυτή μπορεί να δημιουργήσει, και νομίζω ότι ήδη δημιουργεί πολλά και δυσεπίλυτα προβλήματα, όπως εν προκειμένῳ οι διάφορες τεχνικές ελέγχου του ανθρώπου που φαίνεται ότι διαρκώς κερδίζουν έδαφος.

Πολύς λόγος γίνεται για τα δικαιώματα, τα οποία μέχρι ένα σημείο ρυθμίζουν τις σχέσεις και προστατεύουν τη λειτουργία της κοινωνίας μας! Μήπως όμως ζούμε μία περίοδο υπερβολής; Μήπως μιλάμε περισσότερο από όσο είναι θεμιτό για το δικαίωμα του ανθρώπου να επιλέγει αυτό ή εκείνο, να κάνει αυτό ή το άλλο να διεκδικεί το α ή το β ; Μήπως μαθαίνουμε να αντιμετωπίζουμε τον πλησίον ως εχθρό από τον οποίο πρέπει να προστατευτούμε; Μήπως περιχαρακωνόμαστε όλο και περισσότερο στη μοναξιά μας; Μήπως εθιζόμαστε να διεκδικούμε αντί να προσφέρουμε; Μήπως γινόμαστε όλο και περισσότερο πτωτικοί;

Ενδιαφέρουσες σκέψεις που στο μέλλον θα μας απασχολούν όλο και περισσότερο! Επί της ουσίας τι μπορούμε να αντιτάξουμε απέναντι στην προσδοκία του μετά-ανθρώπου;

Ως μέλη της Ορθόδοξης Εκκλησίας μπορούμε να αντιτάξουμε τον λόγο και τη διδασκαλία της παραδόσεώς μας για τον άνθρωπο, τη δημιουργία του, την πτώση, τη σωτηρία και τις προοπτικές του. Μάλιστα σε αυτό μπορεί να μας βοηθήσει ο Άγιος Γρηγόριος Νύσσης ο οποίος έχει γράψει τό «Περί κατασκευῆς τοῦ ἀνθρώπου» (PG 44.123-256) και δύο λόγους «Εἰς τόποιήσωμεν ἄνθρωπον» (PG 44.257-277 και PG 44.277-298).



Θα μπορούσατε, όσο επιτρέπει η φύση της συζήτησής μας, να μας εκθέσετε τα βασικά στοιχεία της Ορθόδοξης Ανθρωπολογίας για τους αναγνώστες της “Ορθόδοξης Αλήθειας”;

Ευχαρίστως!

Τον άνθρωπο τον δημιούργησε ο Θεός! Κίνητρό του ήταν η αγάπη. Τον δημιούργησε θνητό (από φθαρτή ύλη) αλλά του προσέφερε την πνοή της ζωής ώστε συνδεδεμένος μαζί Του να μην γνωρίσει τον θάνατο και τη φθορά. Ο άνθρωπος λοιπόν αποτελούμενος από γήινα και θεϊκά στοιχεία δεν πέθαινε ποτέ. Ζούσε στον πανέμορφο κήπο, μέσα στην αγκαλιά του Θεού, δίχως να υφίσταται τις συνέπειες της δημιουργίας του από το χώμα. Για να είναι ολοκληρωμένη η μακαριότητά του ο Θεός του έδωσε μία εντολή που δεν έπρεπε να παραβεί ποτέ γιατί τότε θα πέθαινε: μπορούσε να απολαμβάνει όλα τα δώρα του Παραδείσου, όλους τους καρπούς του, εκτός από έναν. Εάν έτρωγε από αυτή θα πέθαινε. Με αυτόν τον τρόπο ο άνθρωπος θα ήξερε ότι ήταν κοντά στον Θεό όχι γιατί έτσι έτυχε, αλλά γιατί τον αγαπούσε και τον επέλεγε. Με αυτή την εντολή ο Θεός ενεργοποίησε την ελευθερία που του είχε προσφέρει. Ο άνθρωπος, βέβαια, όπως γνωρίζουμε, προτίμησε να ακολουθήσει άλλη οδό. Παράκουσε την εντολή, απομακρύνθηκε από τον Θεό και υπέστη τις συνέπειες του θανάτου. Από την παρακοή και έπειτα η ζωή του έγινε σύμφυτη με τη φθορά, την αρρώστια και τον θάνατο, ενώ ο Θεός προσπαθεί με αγάπη και υπομονή να τον πείσει να επανέλθει στην αγκαλιά Του, να Τον γνωρίσει και να Τον αγαπήσει και πάλι. Γι᾿ αυτό έστειλε τον Υιόκαι Λόγο Του, ο οποίος μετά τη Σταύρωση και την Ανάστασή Του έδωσε πάλιστον άνθρωπο τη δυνατότητα της σωτηρίας και την προοπτική της αιωνιότητας.



Σε αυτό το πλαίσιο μπορεί να «χωρέσει» ο μετά-άνθρωπος;

Ακριβώς αυτό θέλω να τονίσω: όχι δεν χωρά και δεν χρειάζεται.

Θα μου επιτρέψετε να αναφερθώ σε ένα βιβλίο που προσφάτως θέσαμε σε κυκλοφορία με τίτλο «Μετάνθρωπος, ζώντας σ’ έναν ψηφιακό κόσμο». Σε αυτό υπάρχει μία ολοκληρωμένη πραγμάτευση του θέματος άνθρωπος-τεχνολογία-σύγχρονη επιστήμη-πρόοδος-σωτηρία. Με τους άλλους συγγραφείς του τόμου τον  Δημήτριο Γερούκαλη, τον Σωτήρη Γουνελά, τον Δημήτρη Μπεκριδάκη και τον Ιωάννη Πλεξίδα διερευνούμε τις σχέσεις που προκύπτουν και προσπαθούμε να προσφέρουμε, όχι τόσο απαντήσεις όσο μία άλλη οπτική: μία οπτική που δεν θα μας εγκλωβίσει στη διελκυστίνδα αποδοχής ή άρνησης της τεχνολογίας ούτε στον διπολισμό αποδοχή ή απόρριψη της προόδου. Η πρότασή μας είναι να δούμε τα θέματα αυτά με κριτική ματιά, μέσα από την ελληνική παράδοση, μέσα από την θεολογική προοπτική της Εκκλησίας.



Μπορείτε να μας διευκρινίσετε την άποψή σας ως προς τον στόχο τον οποίουπηρετεί η προσδοκία του μετά-ανθρώπου;  



Ποιο είναι το κύριο και καίριο πρόβλημα του ανθρώπου; Νομίζω ο θάνατος. Ο μετά-άνθρωπος αναμένεται ότι ως ο άνθρωπος μετά τον άνθρωπο, ως η μετεξέλιξη του ανθρώπου, θα κατορθώσει να αντιμετωπίσει αυτό το μεγάλο και άκρως πιεστικό πρόβλημα. 

Ο άνθρωπος θα γίνει ισχυρότερος, ικανότερος να αντιμετωπίσει τα προβλήματα, θα μπορέσει να θεραπεύσει πολλές και σοβαρές ασθένειες και κάπου στο βάθος, πέρα μακριά, μάλλον προσδοκά ως όνειρο την προοπτική της αθανασίας.

Είναι όμως η λύση των προβλημάτων μας η δημιουργία του μετά-ανθρώπου; Είναι ο μετά-άνθρωπος το αναπόφευκτο, αλλά και επιθυμητό μέλλον μας;

Σαφώς όχι! Η ορθόδοξη προσέγγιση στο θέμα τού πόσο αναγκαία είναι η αύξηση της δύναμης και η βελτίωση των δυνατοτήτων του ανθρώπου είναι απολύτως σαφής και πολύ ιδιότυπη και εκφράζεται με την απάντηση που έδωσε ο Θεός προς τον απόστολο Παύλο όταν αυτός διαμαρτυρήθηκε γιακάποιο σοβαρό χρόνιο πρόβλημα υγείας που αντιμετώπιζε: «ἀρκεῖ σοι ἡ χάρις μου, ἡ γάρ δύναμίς μου ἐν ἀσθενεία τελειοῦται» (Β΄ Κορινθίους 12:9).

Η δύναμη του χριστιανού δεν βρίσκεται στις βιολογικές ή στις πνευματικές ικανότητές του. Η πηγή και η αφετηρία της δυνάμεώς του είναι ηχάρη του Θεού, η οποία τον στηρίζει, τον σκεπάζει και μεταμορφώνει τη ζωή του, όχι με μία ωφελιμιστική έννοια, του τύπου «ο Θεός με βοηθά να περνώκαλά στή ζωή μου, να μην έχω προβλήματα κ.λπ.», αλλά με την έννοια ότι τονσυνεπαίρνει αλλοιώνοντας, ή καλύτερα μεταμορφώνοντας, όλα τα δεδομένα της πραγματικότητας όπως τη ζει κάθε ημέρα.



Είναι εφικτή κ. Μουστάκη αυτή η ελπίδα αυτή η προοπτική στη σύγχρονη εποχή; Σε μια εποχή που βλέπουμε ότι πολλά έχουν αλλάξει, πολλές συνήθειες που στήριζαν την κοινωνία και τον τόπο μας έχουν χαθεί;

Ως απάντηση κ. Χατζή στο ερώτημα αυτό έχουμε το ζωντανό παράδειγμα των παλαιοτέρων και των συγχρόνων αγίων: κατά τη διάρκεια της ζωής τους είχαν προβλήματα με την υγεία τους, με την εκκλησιαστική διακονία τους, με τους οικείους τους, με τους συμμοναστές τους κ.λπ., για να μην αναφερθούμε στις περιπτώσεις όσων εδιώχθησαν για την πίστη τους και μαρτύρησαν γι᾿ αυτή. Όμως, παρά το πλήθος των προβλημάτων διατηρούσαν αδιάσπαστη την επαφή με τον Θεό και η χάρη Του τους ενέπνεε και τους γέμιζε χαρά στον αδιάκοπο αγώνα που έκαναν για να διέλθουν από τη στενή πύλη. Οι άγιοι δεν εμπιστεύτηκαν κανένα κοσμοείδωλο και καμία συγκεκριμένη μορφή πολιτισμού. Γι' αυτό δεν εξαρτήθηκαν και δεν εξαρτώνται από δεδομένα που έρχονται και παρέρχονται μεταβαλλόμενα, αλλά στηρίζονται πάντοτε στο μοναδικό ασάλευτο θεμέλιο που είναι ο Χριστός. Παράλληλα, δεν απέρριψαν τον πολιτισμό και χαίρουν για την τεχνολογική πρόοδο όταν αυτή προσφέρει στον άνθρωπο τη δυνατότητα να γίνει συνδημιουργός και να αγωνίζεται για τη σωτηρία του, τον σκοπό για τον οποίο ο Θεός του προσέφερε κυριαρχική θέση επάνω στην άλογη κτίση.

Τελικά μπορεί ο μετά-άνθρωπος να απαντήσει στα προβλήματά μας; Μπορεί να μας προσφέρει αυτό που με πόθο ζητάμε; Μπορεί να μας λυτρώσει από τον θάνατο;

Από όσα αναφέραμε και από όσα μας διδάσκει η ορθόδοξη παράδοση είναι σαφές ότι η στάση μας απέναντι στα σημαντικά προβλήματα του ανθρώπου δεν μπορεί να καθοριστεί μέσα από την ελπίδα της ανάπτυξης του μετά-ανθρώπου, διότι αυτός, ακόμη και εάν καταφέρει να μας προσφέρει κάποιες επιπλέον δεξιότητες και ικανότητες, ή εάν μας εξασφαλίσει λίγα ακόμη χρόνια ζωής, ποτέ δεν θα μπορέσει να απελευθερώσει τον πάσχοντα άνθρωπο από τα δεσμά της φθοράς. Ο σημαντικότερος αγώνας του ανθρώπου είναι ενάντια στις αρχές και τις εξουσίες του σκότους του αιώνα που ζούμε (Προς Εφεσίους 6:12). Το στοίχημα για τον άνθρωπο δεν είναι να παρατείνει μία ζωή που, τελικά, θα τον οδηγήσει στη φθορά και στον θάνατο, αλλά να ελευθερωθεί από αυτά που τον κρατούν δέσμιο σε αυτή και να μπορέσει να ζήσει, κατά κυριολεξία, ελεύθερος εν Χριστῷ. Σε αυτόν τον σκληρό και μακροχρόνιο αγώνα, βοηθός και στήριγμά του δεν είναι μόνο η επιστήμη και η τεχνολογική πρόοδος. Απαιτείται κάτι ισχυρότερο που θα τον ενώσει με την πηγή της ζωής, τον Θεό. Ο μόνος άνθρωπος, που υπερβαίνει τα μέτρα και τα δεδομένα του ανθρώπου της φθοράς είναι ο Άγιος. Αυτός που μπολιάζει την ύπαρξή του με τη χάρη του Αγίου Πνεύματος και της προσφέρει την αιωνιότητα. Έτσι, ο πραγματικός μετά-άνθρωπος, που διαφοροποιείται από τους άλλους προσδοκώμενους μετά-ανθρώπους και δραπετεύει από τη φθορά και τον εναγκαλισμό του θανάτου είναι ο Άγιος, γενόμενος φίλος,συνοδοιπόρος και μιμητής του Θεού.