Οι πρωταθλητές της Τουρκοκρατίας, ο Ρήγας και το δημοτικό τραγούδι: «…εκόπη τ’ ασημόκουμπο κι εφάνη το…»

https://www.fosonline.gr/plus/politismos/article/45783/athlitismos-kai-21-o-okypoys-androytsos-o-pexlivanis-nikolaras

«Λέγω εις τους αναγνώστες μου, μα την πατρίδα, οι τριακόσιοι αυτήνοι δεν ήταν άνθρωποι, ήταν αϊτοί στα ποδάρια και λιοντάρια εις την καρδιά. Εν τουφέκι ρίξανε στους Τούρκους και βγάλαν’ τα σπαθιά... Και μετά τη μάχη χορός, τραγούδι και αγωνίσματα...». Για αγωνίσματα γράφει ο Μακρυγιάννης (Απομνημονεύματα). Για αθλητισμό δηλαδή στη διάρκεια του Τουρκοκρατίας.

Ο αθλητισμός δεν έλειψε ποτέ από την ιστορία αυτού του τόπου. Έμμεσα ή άμεσα συνέβαλε στην εξέλιξή του και είχε παρουσία και στα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Αυτό μαρτυρούν τα τότε δημοτικά τραγούδια, οι ιστορίες που μας διηγούνται ξένοι περιηγητές της εποχής αλλά και όσα έχουν καταγραφεί από μαρτυρίες Ελλήνων.
Βέβαια ο τότε αθλητισμός έχει σε μεγάλο βαθμό άναρχη μορφή και σε ελάχιστες περιπτώσεις μορφή οργανωμένων αγώνων. Τα αθλήματα είναι όσα μπορούσαν να γίνουν με αυτά που η φύση και τα μέσα της εποχής επέτρεπαν.

Μια μικρή λίστα που ακολουθεί δείχνει σε τι επιδίδονταν αρματολοί και κλέφτες κατά κύριο λόγο:

Σπαθί = Ξιφασκία
Λιθάρι = Δισκοβολία
Βόλι = Σφαιροβολία
Ιπποδρομία = Ιππασία
Τόξο = Τοξοβολία
Τρέξιμο = Αγώνες δρόμου
Σκοποβολή
Πάλεμα = Πάλη
Πήδος = Άλμα
Χορός = Ρυθμική Γυμναστική

Ωκύπους Οδυσσεύες και πεχλιβάνης Νικολαράς

Μιλάμε για αυτοσχέδιες αθλητικές αναμετρήσεις, οι οποίες ταυτόχρονα αποτελούσαν άσκηση για τις μάχες με τους Τούρκους. Με τα χρόνια βέβαια η ιστορία και ο μύθος μπλέχτηκαν. Οι ήρωες του '21 απέκτησαν μυθικές ικανότητες. Κάπου εκεί, ανάμεσα στην ιστορία και τον μύθο, εμφανίστηκε ο «Ωκύπους Οδυσσεύς». Ο γοργροπόδαρος δηλαδή Οδυσσέας Ανδρούτσοςπου ήταν ο καλύτερος δρομέας της εποχής. Για τον άθλο του υπάρχουν δύο εκδοχές. Η πρώτη θέλει να βάζει στοίχημα με τον Αλή Πασά μια ημέρα πριν τον γάμο του. Να παραβγεί με ένα άλογο. Αν νικήσει να τον αφήσει ελεύθερο. Αν όμως χάσει να τον αποκεφαλίσει. Ο Ανδρούτσος νίκησε και κέρδισε την ελευθερία του. Η δεύτερη εκδοχή όμως λέει ότι στα μισά του δρόμου άλλαξε πορεία και κατάφερε να ξεφύγει από του Τούρκους και έτσι σώθηκε.

Μια άλλη ιστορία αφορά τον Ψαριανό πεχλιβάνη (παλικαρά, παλαιστή) Νικολαρά. Κάποτε βρέθηκε στην Κωνσταντινούπολη όπου οι Τούρκοι κρατούσαν όμηρους κάποιους συμπατριώτες του. Μαζί με άλλους -αντιπροσωπεία από τα Ψαρά- πήγαν να παρακαλέσουν τον Σουλτάνο.

«Μόλις τον είδε ο Σουλτάνος τον εθαύμασε.

- Βάϊ, βάϊ! Νε μπεχλιβάν βαρ! Μάσσαλα! Μάσσαλα! Φτου! Φτου! (Πώ, πώ, πω! Τι παλαιστής είν’ αυτός! Να μη βασκαθή! Φτου! Φτου!)

Ο Σουλτάνος έστειλε στους Ψαριανούς το μήνυμα: αν ο Νικολάρας παλέψει και νικήσει τον αράπη παλαιστή του, θα τους αφήσει λεύτερους.

«Ο Νικολάρας εδέχθη πρόθυμος. Έβγαλε αφελέστατα το γελέκο, το πουκάμισό και τη φουφούλα του μέσα στο σουλτανικό διαμέρισμα και περίμενε. Καμμιά φορά ήλθε και ο Αράπης και τον ετίναξε κι αυτόν κάτω, ενώ ο Σουλτάνος κατάπληκτος και χειροκροτών, όχι μόνον απέλυσε τους ομήρους, αλλά και εφόρτωσε τους Ψαριανούς με δώρα...»

«Βγήκαν να παίξουν το σπαθί, να ρίξουν το λιθάρι, εκόπη τ’ ασημόκουμπο κι εφάνη…»

Στα όρια του μύθου και της ιστορίας συναντάμε και μια άλλη περίπτωση. Αυτή της γυναίκας που κατάφερε να ξεγελάσει τους πάντες. Φόρεσε φουστανέλα και επί τέσσερα –κατ’ άλλους δώδεκα- χρόνια μαζί με αρματολούς και κλέφτες έδινε τον μεγάλο αγώνα. Ο αθλητισμός ήταν η αιτία που αποκαλύφθηκε. Όπως αναφέρει το Ηπειρώτικο πολυφωνικό δημοτικό τραγούδι «Η κλεφτοπούλα»:

«…Τέσσαρους χρόνους περπατεί μ’ αρματωλούς και κλέφτες
κανείς και δεν τη γνώρισε από τη συντροφιά της.
Και μιαν αυγή και μια λαμπρή, μια `πίσημον ημέρα
βγήκαν να παίξουν το σπαθί, να ρίξουν το λιθάρι.
Εκόπη τ’ ασημόκουμπο κι εφάνη το βυζί της.
Κανένας δεν τη λόγιασε από τα παλληκάρια, 
μα `να μικρό κλεφτόπουλο σκυφτό χαμογελά της…»

Η συμβολή του αθλητισμού στον αγώνα του Γένους ήταν εξαιρετικής σημασίας. Ο καθηγητής της Ιστορίας του Αθλητισμού στο ΤΕΦΑΑ του Πανεπιστημίου Αθηνών Θωμάς Γιαννάκηςγράφει: «ο αυτοσχέδιος λαϊκός αθλητισμός ερχόταν αντιμέτωπος με τα δεινά της κατάκτησης και αφύπνιζε το άτομο από τις καταπιέσεις». Επίσης, ο λαογράφος Δημήτριος Λουκάτος υποστηρίζει «οι Έλληνες της Τουρκοκρατίας καλλιεργώντας τα αθλήματα ασκήθηκαν στον αγώνα για τον αγώνα της ανεξαρτησίας».

Οργανωμένος αθλητισμός

Στη διάρκεια τους Τουρκοκρατίας βρίσκουμε και αθλητισμό με πιο οργανωμένη μορφή. Αυτό συμβαίνει στην Κρήτη.
«Κατά τα μακρά έτη της Τουρκοκρατίας, ο Ελληνικός λαός δεν έπαυσε να ασχολείται με τον αθλητισμό. Κατά τα πανηγύρια και τας μεγάλας εορτάς, οι νέοι επεδίδοντο εις αγώνας δρόμου, εις την πάλην, την λιθοβολίαν, το πήδημα και άλλα αγωνίσματα…», αναφέρεται στη Νέα Παγκόσμια Εγκυκλοπαίδεια (Αθήνα 1953) στις λέξεις αθλητισμός και αγώνισμα.

Ξεχωριστή αναφορά πρέπει να γίνει σε μια περίπτωση που αναφέρει ο Φλωρεντίνος κληρικός Χριστόφορος Μπουοντελμόντι το 15ο αιώνα. Κάνει αναφορά στη διεξαγωγή αγώνων στην Κρήτη που δείχνουν μια μορφή οργάνωσης. Ο Φλωρέντιος περιηγητής που πραγματοποιούσε τα ταξίδια του υπό την προστασία του ναυτικού της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας της Βενετίας έγραψε ένα βιβλίο αποκλειστικά για την Κρήτη και έχει τίτλο «Descriptio insulae Cretae», δηλαδή «Ο γύρος της Κρήτης» (1417). Σε αυτό ανέφερε: «… Ύστερα από μια σύντομη διαδρομή, φθάνομε σε μια πεδιάδα απ’ όπου διακρίνουμε το χωριό του Αγ. Κων/νου Ρεθύμνης. Περνούμε εκεί τη νύχτα για να μπορέσουμε να παρευρεθούμε στην εορτή της επομένης. Ετοιμαζόμαστε να κοιμηθούμε όταν μέσα στη νύχτα, φθάνουν όλοι οι χωρικοί κρατώντας πυρσούς και τραγουδώντας. Φθάνουν με θόρυβο και πριν μπουν στην εκκλησία, κάνουν τρεις ή τέσσερις φορές το γύρο της με τα ζώα και τα πράγματά τους. Έπειτα κατασταλάζουν σε μια άκρη του ισιώματος αυτοί που έρχονται από την Πάνω Σύβριτο (σημ.: αρχαία Μινωική πόλη στο Νομό Ρεθύμνου). Από την άλλη πλευρά, όσοι ήρθαν από την Κάτω Σύβριτο, κατασκηνώνουν κάτω από τα πλατάνια. Ενώ όλος ο κόσμος χαίρεται, οι νέοι βάζουν τα δυνατά τους να ξεπεράσουν τους συντρόφους τους στην παλαίστρα και στο τόξο, με τον ήχο των τυμπάνων, κάτω από τα βλέμματα των γερόντων. Αυτοί ασκώντας την εξουσία, τιμούν τον νικητή και θέτουν στο κεφάλι του ένα στεφάνι από πράσινα φύλλα ελιάς. Στεφανώνουν επίσης τις γυναίκες που διακρίθηκαν στο χορό, με στεφάνι καμωμένο απ’ όλων των ειδών τα λουλούδια…».

«...Κάνουν γυμνάσματα φριχτά, π’ άνθρωπος να τρομάσσει...»

Στην Κρήτη βρίσκουμε και ένα παλιό δημοτικό τραγούδι, το οποίο αναφέρεται στη γιορτή του Αγίου Νικήτα στο Φραγκοκάστελλο, όπου έπαιρναν μέρος παλικάρια απ’ όλη την Κρήτη. Οι ιπποδρομίες, το άλμα, η τοξοβολία, το σπαθί (ξιφασκία σήμερα), η σκοποβολή με όπλα, το τρέξιμο, το λιθάρι και το πάλεμα ήταν τα βασικά αγωνίσματα. Η διεξαγωγή των αγώνων ήταν με τέτοιο συναγωνισμό, που σ’ αυτούς που δεν είχαν πάει ως εκεί για να τους δουν, μέσα από το Δημοτικό τραγούδι φαντάζουν απίστευτοι και μυθικοί:
«…Θέλεις να δεις και να χαρείς όμορφα παλικάρια;
κι αδυνατά και τρομερά ως είναι τα λιοντάρια;
Άμε στο Φραγκοκάστελλο να’ ναι τ’ Αγιού Νικήτα,
να πιστευτείς όσ’ άκουγες κι από πολλούς εγροίκας.
Τότε συντρέχουν τα χωριά τα πάνω και τα κάτω
να δείξουν την ευλάβεια και τέχνη των αρμάτω.
Κάνουν γυμνάσματα φριχτά, π’ άνθρωπος να τρομάσσει,
κι οι τρίχες του σηκώνουνται κι ο νους του παραλλάσσει
Ούλοι τση Κρήτης οι αητοί, έρχονται για να ιδούσι
τσι ξακουσμένους Σφακιανούς μαζί ν’ αγωνιστούσι…».

Ο Ρήγας και οι Ολυμπιακοί αγώνες

Ο αθλητισμός συνέβαλε στην επανάσταση και υπό μια άλλη έννοια. Έγινε όπλο στα χέρια του Ρήγα Φεραίου. Στο βιβλίο του παιδίατρου, Διδάκτορα Ιστορίας Ιατρικής του Πανεπιστημίου Αθηνών και Προέδρου της Επιστημονικής Εταιρείας Μελέτης Φερών-Βελεστίνου-Ρήγας, Δημήτρη Καραμπερόπουλου, με τίτλο «Ρήγας και Ολυμπιακοί αγώνες», διαβάζουμε: «...ο Ρήγας Βελεστινλής στην προσπάθειά του να ενισχύσει το φρόνημα το σκλαβωμένων, πολλές φορές στα έργα, που τύπωνε, αναφέρεται στους αρχαίους Έλληνες, στα κατορθώματά, τα επιτεύγματά και τη δόξα τους. Ένα από αυτά αποτελούν οι Ολυμπιακοί Αγώνες, για τους οποίους ο Ρήγας κάνει αναφορά στα έργα του Νέος Ανάχαρσις, Βιέννη 1797, καθώς και στο έμμετρο δράμα Τα Ολύμπια, Βιέννη 1797, γνωρίζοντας τη απήχηση που είχαν τα Ολυμπιακά αγωνίσματα στην εποχή του, κατά την οποία διατηρούνταν στη Θεσσαλία και σε όλη την Ελλάδα , όπως ο ίδιος μας πληροφορεί..»

Σε άλλο σημείο του βιβλίου τονίζεται: «...'Αξιον σημειώσεως είναι και το γεγονός ότι ιδιαίτερα στους κλεφταρματολούς της τουρκοκρατίας διατηρούνταν τα αγωνίσματα ο δρόμος, η πάλη, το άλμα, το ρίξιμο του λιθαριού και το σημάδι (=σκοποβολή), όπως αποτυπώνονται στη δημώδη ποίηση, όπως ενδεικτικά αναφέρουμε: «βγήκαν να παίξουν τα σπαθιά, να ρίξουν το λιθάρι», «πηδάνε παίζουν και γλεντούν και ρίχνουν στο σημάδι», «κι εκεί που ρίχνονταν στες τρείς κι' έρριχναν το λιθάρι» . Ακόμη αναφέρουμε ότι σε στρατόπεδο των Μεγάρων κατά το 1829 διεξήχθησαν τρία αγωνίσματα «σκοποβολή, δρόμος καί το πήδημα», σύμφωνα με την Γενική Εφημερίδα της Ελλάδος , όπου μνημονεύονται οι νικητές και τα έπαθλά τους...».

Κ. ΜΠΕΛΙΑΣ