π. Πέτρος Μινώπετρος
Εμβληματικός σκηνοθέτης του ρωσικού κινηματογράφου και κορυφαίος του 20ου αιώνα κατά τον Ίνγκμαρ Μπέργκμαν, ο Αντρέι Ταρκόφσκυ γύρισε το 1966 την σημαντικότερη ίσως χριστιανική ταινία όλων των εποχών τον «Αντρέι Ρουμπλιώφ». Η ταινία διαρκείας τρεισήμισι ωρών δεν προβλήθηκε στη Σοβιετική Ένωση παράμόνο πέντε χρόνια αργότερα, το 1971 στη συντομευμένη κόπια των 185 λεπτών.
Ο Αντρέι Ταρκόφσκυ άφησε την τελευταία του πνοή σε ηλικία 54 ετών, από καρκίνο του πνεύμονα, στο Παρίσι, εξόριστος από το κομμουνιστικό καθεστώς, τη νύχτα της 28ης προς την 29η Δεκεμβρίου του 1986.
Αναγκαία προϋπόθεση προκειμένου να καταλάβουμε την προσωπικότητα και το έργο του είναι να γνωρίσουμε το ιστορικό πλαίσιο μέσα στο οποίο γεννήθηκε και έζησε ο μεγάλος αυτός σκηνοθέτης.
Οριακή ημερομηνία για τη Ρωσία του 20ου αιώνα είναι ο Οκτώβριος του 1917 οπότε εκδηλώθηκε η επανάσταση- πραξικόπημα των Μπολσεβίκων. Με βάση τη μαρξιστική ιδεολογία τους, ό,τι υπήρχε μέχρι τότε έπρεπε να ισοπεδωθεί, να εξαφανιστεί για να κατασκευαστεί ο «νέος» άνθρωπος.
Τα δοµικά στοιχεία της µαρξιστικής– λενινιστικής ιδεολογίας του κοµµουνιστικού ολοκληρωτισµού είναι: η ταξική πάλη, ο µαχητικός αθεϊσµός, η κατάργηση του Τριαδικού Θεού και ο κοµµουνισµός ως θρησκεία: η λατρεία του Κόµµατος, της Ιδεολογίας, του Ηγέτη. Η νοµοτέλεια, η βουλησιαρχία, η επαγγελία της καταναλωτικής κοινωνίας, η εσχατολογία, η σωτηριολογία. Ο ρατσισµός, ο εθνοφυλετισμός, ο αντισηµιτισµός, η κοινωνική διχοτόµηση, η ταξική πόλωση (µπουρζουαζία-προλεταριάτο), οι εθνικές εκκαθαρίσεις, οι εκτοπίσεις των λαών, η κατάργηση της ατοµικής ιδιοκτησίας, η εκμετάλλευση του ανθρώπου από τον άνθρωπο, η αποξένωση, η αλλοτρίωση, η κρατικοποίηση της γης (κολεκτιβοποίηση), η καταστροφή της οικονοµίας, της χλωρίδας και της πανίδας (Λίµνη Βαικάλη, Τσέρνοµπιλ), η πείνα,το ψέμα, ο φθόνος, η βία, το μίσος, η κρατική τροµοκρατία, το Δόγμα, η ιδεολογική κατήχηση, η επινόηση του εχθρού του λαού εσωτερικού και εξωτερικού, το αστυνοµικό κράτος, η απόλυτη εξουσία της πολιτικής αστυνοµίας και των µυστικών υπηρεσιών, τα σενάρια συνωμοσιών, τα λαϊκά δικαστήρια, οι σκηνοθετημένες δίκες, η δημόσια διαπόμπευση, οι κατασκευασμένες ομολογίες ενοχής των εχθρών του λαού, το γκουλάγκ και το ψυχιατρείο.
Όποιος διαφωνεί με τη μία και απόλυτη αλήθεια της ιδεολογίας είναι εγκληματίας ή τρελός. Το γκουλάγκ και το ψυχιατρείο είναι το οικονομικό, κοινωνικό και πολιτισμικό πρότυπο του κομμουνιστικού συστήματος. Οι κρατούμενοι χρησιμοποιούνται ως δούλοι στα ορυχεία, τα λατομεία και την κατασκευή φαραωνικών έργων. Τα ανθρωπολογικά αρχέτυπα στον ολοκληρωτισμό είναι: apparatchik(κομμουνιστικό στέλεχος), ο ιδεολόγος κατηχητής, ο πολιτικός αστυνομικός, ο zek (πολιτικός κρατούμενος), ο δούλος, o καταδότης, ο διαφωνών και ο φυγάς.
Η Εκκλησία τελεί υπό διωγμό, η εκκλησιαστική περιουσία κρατικοποιείται, χιλιάδες αρχιερείς, ιερείς και μοναχοί αποσχηματίζονται και δολοφονούνται, οι ναοίγκρεμίζονται, εικόνες, σταυροί, ιερά σκεύη, άμφια και λειτουργικά βιβλία βεβηλώνονται, τα μοναστήρια (Σολοφκί) μετατρέπονται σε στρατόπεδα συγκέντρωσης καταναγκαστικής εργασίας, εξόντωσης και θανάτου(Γκουλάγκ). Τα στοιχεία της λειτουργικής γλώσσας της εκκλησίας (η εικόνα, οι τοιχογραφίες, ο σταυρός, το ευαγγέλιο, τα κανδήλια, τα κεριά, το τέμπλο κλπ) συνθέτουν τον κόσμο των ταινιών του Ταρκόφσκυ. Χαρακτηριστικό είναι ότι κατά το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα η Ρωσία γνωρίζει μια άνθηση στα γράμματα, τις τέχνες και τις επιστήμες ανάλογη με αυτήν της Αναγέννησης στη Δύση – όλη η πνευματική ελίτ, διανοούμενοι, φιλόσοφοι, καλλιτέχνες, επιστήμονες απελαύνονται κι αν δεν προλάβουν ή δεν θέλουν να καταφύγουν στη Δύση, συλλαμβάνονται και εκτελούνται. Σε αυτόν τον «καινούργιο» κόσµο, αποστειρωµένο από κάθε τι το πνευµατικό και ιδεολογικά ελεγχόµενο από το καθεστώς, οι µόνες πνευµατικές διέξοδοι είναι η Πίστη (οι άνθρωποι τελούν σαν τους πρωτοχριστιανούς στις κατακόµβες, τη Θεία Λειτουργία και τα Μυστήρια σε σπήλαια, δάση, ποτάµια και λίµνες) και η Τέχνη.
Ο Ταρκόφσκυ γεννιέται το 1932. Σε έναν κόσµο αθεϊστικό όπου και µόνο η αναφορά στον Θεό ήταν έγκληµα και όσοι δήλωναν πιστοί θεωρούνταν τρελοί. Η µητέρα του τον βαπτίζει αµέσως µετά τη γέννησή του. Ο Στάλιν έχει κρατικοποιήσει τη γη(κολεκτιβοποίηση), εκατομμύρια αγρότες εξολοθρεύονται στα γκουλάγκ. Η Σοβιετική Ένωση οδηγείται στη λιµοκτονία. Μόνο στην Ουκρανία – ο Ταρκόφσκυ είναι από τη µητέρα του Ουκρανός – έχουµε δώδεκα εκατομμύρια νεκρούς(Holodomor). Παρατηρούνται δε φαινόµενα κανιβαλισµού σε µαζική κλίµακα. Την ίδια περίοδο στα πλαίσια του διωγµού της Εκκλησίας αναδύεται ένα ακόµη φαινόµενο, ο νεοβάρβαρος αθεϊσµός. Ανεβαίνουν θεατρικές παραστάσεις όπου οι ιερές ακολουθίες παρωδούνται και οι χριστιανοί χαρακτηρίζονται κανίβαλοι, λόγω του µυστηρίου της Θείας Ευχαριστίας. Αυτό είναι το πολιτικό, ιδεολογικό, οικονοµικο-κοινωνικό και πολιτισµικό περιβάλλον στο οποίο µεγαλώνει ο Αντρέι Ταρκόφσκυ. Τι γίνεται όµως στον χώρο του κινηµατογράφου; Κατά τον Λένιν ο κινηµατογράφος είναι το υπ’ αριθµόν ένα προπαγανδιστικό µέσο του καθεστώτος, «η τέχνη του κοµµουνισµού». Ο Σεργκέι Αϊζενστάιν, όπως και ο Βσέβολοντ Πουντόβκιν εφαρµόζουν το δόγµα του µαρξισµού–λενινισµού στον κινηµατογράφο, που στην ουσία είναι η πλύση εγκεφάλου δια του ιδεολογικού µοντάζ. Σε αντίθεση, ο Αλεξάντερ Ντοβζένκο με το αισθητικό του παράδειγμα χαρακτηρίζεται πατέρας του Ρωσικού ποιητικού κινηµατόγραφου από τον Αντρέι Ταρκόφσκυ.
Σε μια κρίσιμη στιγμή του παγκόσμιου Κομμουνιστικού Κινήματος (20ο συνέδριο ΚΚΣΕ 1956) ο Νικήτα Χρουτσώφ, γενικός γραμματέας του ΚομουνιστικούΚόμματος σε μυστική έκθεση προς τα μέλη της Κεντρικής Επιτροπής και του Πολιτικού Γραφείου του ΚΚΣΕ κάνει πρώτη φορά λόγο για τις θηριωδίες του Στάλιν και για τα δεκάδες εκατομμύρια νεκρούς στα γκουλάγκ 1917-1953). Λαμβάνονται αποφάσεις για μια σειρά «φιλελεύθερων» μεταρρυθμίσεων και τότε, δημιουργούνται οι προϋποθέσεις για την αναγέννηση του σοβιετικού κινηματογράφου, μετά από δεκαετίες πνευματικού βάλτου. Ο Ταρκόφσκυ εισάγεται στην Κινηματογραφική Σχολή της Μόσχας μαζί με τους Μιχάλκοφ, Κοντσαλόφσκι, Ιοσελιάνι, Παρατζάνωφ, Μουράτοβα. Ο Αντρέι Ταρκόφσκυ μαζί με τους διαφωνούντες συγγραφείς Αλεξάντερ Σολζενίτσυν («Αρχιπέλαγος Γκουλάγκ») και Βαρλάμ Σαλάμωφ («Ιστορίες της Κολιμά») απορρίπτουν το δόγμα του σοσιαλιστικού ρεαλισμού, διεκδικούν την ελευθερία της έκφρασης, δημιουργούν νέες αισθητικές φόρμες στη λογοτεχνία και τον κινηματογράφο, εναντιώνονται στον κομμουνιστικό ιδεολογικό ολοκληρωτισμό και φέρνουν στο φως τη ρωσική Πνευματική παράδοση, με τίμημα, για τους δυο συγγραφείς, τον εγκλεισμό τους σε γκουλάγκ και ψυχιατρεία. Οι Ταρκόφσκυ, Σολζενίτσυν και Σαλάμωφ αποτελούν τη συνείδηση της Ρωσίας.
Στο «Σμιλεύοντας το Χρόνο» ο Ταρκόφσκυ γράφει ότι «σκοπός της Τέχνης είναι να ωθήσει τον θεατή να παλέψει με τα κρίσιμα προβλήματα της ύπαρξής του» και «στην πιο μεγαλειώδη της μορφή να κάνει τον θεατή να βιώσει την ύπαρξη του Θεού». Οι ταινίες που εκφράζουν καλύτερα τις απόψεις αυτές είναι ο «Αντρέι Ρουμπλιώφ», ο «Καθρέφτης» και ο «Στάλκερ». Σε μία κοινωνία σχιζοφρενική όπου οι άνθρωποι ζουν με δύο αντίθετες κουλούρες, στον δημόσιο χώρο τα πάντα είναι αθεϊστικά ενώ στον ιδιωτικό χώρο βιώνουν το μυστήριο της πίστης, ο Ταρκόφσκυ με τον εικονογράφο Αντρέι Ρουμπλιώφ και τις προαναφερόμενες ταινίες ανακτά την βυζαντινή τέχνη και όλη την πνευματική, ιστορική και πολιτιστική μνήμη της Ρωσίας. Η ομορφιά μας λέει ο Ταρκόφσκυ είναι αυτή που θα σώσει τον κόσμο (η γνωστή ρήση του Ντοστογιέφσκυ). Ποιά είναι αυτή η ομορφιά; H ομορφιά της βυζαντινής λειτουργίας, η ορθόδοξη θεία λειτουργία. Απέναντι στο ολοκληρωτικό κοινωνιολογικό μοντέλο(γκουλάγκ-ψυχιατρείο) του κομμουνισμού ο μεγάλος Ρώσος σκηνοθέτης αντιπροτείνει το υπαρξιακό, ανθρωπολογικό πρότυπο της Αγίας Τριάδας(το γνωστότερο έργο του μοναχού οσίου Αντρέι Ρουμπλιώφ είναι η Αγία Τριάδα), που συμβολίζει την ελευθερία, την ισότητα, την αδελφότητα, την αγάπη και τον σεβασμό του ανθρώπινου προσώπου.
Η Γαλλική Επανάσταση θεσμοποιεί την κατάργηση του Τριαδικού Θεού, θεοποιεί τη Λογική, επιβάλλει την κρατική τρομοκρατία, και επιφυλάσσει για τους «εχθρούς» της, τη λαιμητόμο και τις μαζικές εκτελέσεις. Η σφαγή(170,000 ανθρώπων) της εξέγερεσης της Βανδέας(1793-1796) από τον ΜαξιμιαλιανόΡοβιεσπέρο είναι το πρώτο μαζικό έγκλημα κατά της ανθρωπότητας. Μητέρα και πρότυπο της Οκτωβριανής επανάστασης-για τους Λένιν, Στάλιν, Τρότσκυ, Μάο, Ενβέρ Χότζα και Πόλ Πότ- αποτελεί η Γαλλική Επανάσταση. Στο κίβδηλο τρίπτυχό της: Ελευθερία– Ισότητα– Αδελφότητα, ο Ταρκόφσκυ με τον «Αντρέι Ρουμπλιώφ» αντιπαραβάλλει τη Χριστιανική Τριαδολογία.
Ανατρέξτε στη «Μαύρη Βίβλο του Κομμουνισμού», στο «Μαρτυρολόγιο» του Ταρκόφσκι, στο «Ημερολόγιο της ευτυχίας» του Νικολάι Στάινχαρτ» και στις ταινίες «Δαντόν» του Andrzej Wajda, «Ομολογία» του Κώστα Γαβρά, «Paviljon 6» του Lucian Pintilie, στο ντοκιμαντερ του Daniel Rabourdin «Τhe Hidden Rebellion» και το λόγο του Αλεξάντερ Σολτζενίτσυν στην Βανδέα.
*σκηνοθέτης, ραδιοφωνικός παραγωγός στο Σταθμό της Εκκλησίας της Ελλάδος. Έχει σκηνοθετήσει την τηλεοπτική σειρά Κυνηγοί του ουράνιου τόξου(1986), με θέμα την ιστορία του ελληνικού ροκ.
πηγή: Αντίφωνο
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου