Το Γρηγοριανό Μέλος

myriobiblos

Αλμπέρτο Τούρκο


[Μετάφραση από τα Ιταλικά: Gabriella Spano και Γρηγόριος Αναστασίου]


Η φύση του Γρηγοριανού Μέλους

Το Γρηγοριανό Μέλος αποτελείται από ένα ευρύ και πλούσιο ρεπερτόριο μονοφωνικών μελών, δίχως συνοδεία, προορισμένων για την Λειτουργία και τις Ακολουθίες της Δυτικής Εκκλησίας. Ουσιαστικά, είναι λατρευτικό μέλος και προσευχή με μελωδίες ποιημένες για το Λατινικό κείμενο, το οποίο κατά κανόνα προέρχεται από την Βίβλο, ειδικά απ’ το βιβλίο των Ψαλμών. 

Στο Γρηγοριανό Μέλος δεν υπάρχουν χωριστά κείμενο και μελωδία, αλλά συμπορεύονται. Το λογοτεχνικό κείμενο προσφέρει στη μελωδία τις δυναμικές και αγωγικές ιδιότητες, ενώ ταυτόχρονα εμπλουτίζεται από αυτήν με νέες ποιότητες. Τα στοιχεία της λογοτεχνικής δομής (συλλαβή, λέξη και πρόταση) συνυπάρχουν σε μια στενή σχέση με τα στοιχεία της μελωδικής γραμμής. 

Για αυτή του την τελειότητα το Γρηγοριανό Μέλος δεν είναι έκφραση μόνο μιας παλαιάς, και πάντοτε ζωντανής και βαθείας πνευματικότητος, αλλά είναι και ένας ανεκτίμητος μουσικός και πολιτιστικός θησαυρός.

Αυτή η πραγματικότητα δικαιολογεί την εκτέλεσή του σε μορφή παραστάσεως έξω από το πλαίσιο των εκκλησιαστικών ακολουθιών, για τις οποίες γεννήθηκε και προορίστηκε. Εν πάση περιπτώσει η Εκκλησία και ως τόπος λατρείας αλλά και από λειτουργική άποψη, παραμένει ο καταλληλότερος τόπος για την παρουσίασή του. 


Καταγωγή, εξέλιξη και σημειογραφία Οι καταβολές του λειτουργικού μέλους, το οποίο κατά τον η' αιώνα έλαβε το όνομα Γρηγοριανό, είναι συνυφασμένες με εκείνες του Χριστιανισμού. Στις λειτουργικές τους συνάξεις οι πρώτες χριστιανικές κοινότητες συμμετείχαν με την ακρόαση στην εκφώνηση των Αγίων Γραφών και έψαλλαν, ακολουθώντας το παράδειγμα του ίδιου του Κυρίου, ο οποίος κατά την διάρκεια του Μυστικού Δείπνου τελεί μαζί με τους Αποστόλους το παραδοσιακό Hallel. Σε αυτό αναφέρεται και ο Απόστολος Παύλος, όταν απευθύνεται στους Κολασσαείς (Κολ. γ', 16) και τους Εφεσίους (Εφ. ε', 18-19) και γράφει: 

"πληροῦσθε ἐν Πνεύματι, λαλοῦντες ἑαυτοῖς ψαλμοῖς καὶ ὕμνοις
και ᾠδαῖς πνευματικαῖς, ἄδοντες καὶ ψάλλοντες ἐν τῇ
καρδίᾳ ἡμῶν τῷ Κυρίῳ".


Οι μελωδίες συνεχώς αυξανόμενες και εξελισσόμενες από αρχικές φόρμες σε πιο σύνθετες κατέληξαν στην σχεδόν οριστική συστηματοποίησή τους, παράλληλα με τα λειτουργικά κείμενα, κατά τους ζ' και η' αιώνες και συνιστούν το κλασσικό ρεπερτόριο. Κατά τους θ' και ι' αιώνες οι μελωδίες γράφονται με σημάδια, τα λεγόμενα νεύματα, διευθετημένα πάνω στο κείμενο και αργότερα πάνω στο πεντάγραμμο του Guido d' Arezzo. 

Το Γρηγοριανό Μέλος περνά σε πιο εξελιγμένες μορφές κατά τους επόμενους αιώνες, μέχρι την μεγάλη άνθηση των sequenze και tropi τον ιβ' και ιγ'αι., που όμως σηματοδοτούν την αρχή μιας ολόκληρης περιόδου παρακμής. Πράγματι, βρισκόμαστε μπροστά σε ένα νέο ύφος μελών, στα οποία δεν είναι αναγνωρίσιμη η χαρακτηριστική τεχνική συνθέσεως των κλασικών μελωδιών. Σε αυτή την μετακλασική περίοδο ανήκει και το μεγαλύτερο μέρος των καλλωπισμένων μελωδιών του Kyriale. 

Τελικά, η ανατολή της πολυφωνίας και ειδικά η πράξη του mensuralismo κάνουν να λησμονηθεί εντελώς το μυστικό της ερμηνείας (των νευμάτων). Εμφανίζονται διάφορες εκδόσεις Γρηγοριανού Μέλους με τέτοια επεξεργασία των μελωδιών (Έκδοση Medicea του έτους 1614) πού κατάντησε αγνώριστο. 


Αποκατάσταση

Η αποκατάσταση του Γρηγοριανού Μέλους επίσημα αρχίζει στο τέλος του ιθ' αι. απ' τον Dom Prosper Gueranger, ηγούμενο του Solesmes (Γαλλία). Ήταν αναγκαίο να επιστρέψουμε στις μελωδικές και ρυθμικές μαρτυρίες των καλύτερων και παλαιότερων Γρηγοριανών χειρογράφων. Ο ηγούμενος του Solesmes μερίμνησε ώστε να συγκεντρώσουν οι μοναχοί του το φωτογραφικό υλικό από τα χειρόγραφα, που ήταν διεσπαρμένα στις βιβλιοθήκες της Ευρώπης. Έτσι, το 1889, ξεκίνησε η εκδοτική σειρά της Paleographie Musicale, υπό την διεύθυνση του Dom Andre Mocquereau, με την έκδοση του κώδικα 339 του San Gallo. H σειρά έφτασε τους είκοσι δύο τόμους έως σήμερα. 

Οι έρευνες στα χειρόγραφα αποσκοπούσαν στη δημοσίευση νέων εκδόσεων Γρηγοριανού Μέλους και στη διάδοση μιας μεθόδου ερμηνείας των αποκατεστημένων μελωδιών. Σ' αυτή την πρώτη φάση της αποκαταστάσεως του Γρηγοριανού Μέλους οι εκδόσεις του Βατικανού, που ζητήθηκαν από τον Πάπα Πίο τον Ι' στο Motu Proprio της 22ας Νοεμβρίου του 1903, ανατέθηκαν στην ευθύνη ενός άλλου σκαπανέως της Γρηγοριανής αποκαταστάσεως, του Dom Pothier. 

Τα χρόνια πού ακολούθησαν τις εκδόσεις του Βατικανού αφιερώθηκαν στην εμβάθυνση των ερευνών σε θέματα ρυθμικά, με στόχο μια πιο επιστημονική αναθεώρηση των μελωδιών της Γρηγοριανής αποκαταστάσεως. Οι αρχιτέκτονες αυτής της περιόδου, είναι πάλι δυο μοναχοί του Solesmes, ο Dom Eugene Cardine και o Dom Jean Claire, o σημερινός μαέστρος της χορωδίας της μονής Solesmes. Στον πρώτο αναγνωρίζεται η τιμή της ιδρύσεως της επιστήμης της Γρηγοριανής Σημειολογίας, στον δεύτερο ο έπαινος για την εξακρίβωση της τροπικής εξελίξεως του Γρηγοριανού Μέλους. Τα αποτελέσματα μεταφέρθηκαν στις δημοσιεύσεις: - Graduale Triplex του έτους 1979, είναι η έκδοση του Graduale Romanum του 1908 με την νευματική εκδοχή της sangalliese και metense παραδόσεως. 

- Psalterium Monasticum του έτους 1981, έκδοση που σηματοδοτεί πρόοδο όχι μόνον από σημειογραφική άποψη, αλλά και για την τροπικότητα. Σ' αυτόν τον τόμο, πραγματικά, βρίσκουν θέση δίπλα στους παραδοσιακούς τρόπους - τόνους της Οκτωήχου, οι αρχαϊκοί και προ-οκτωηχιακοί τρόποι. 

Liber Hyrnnarius του έτους 1983, με Invitatori και κάποια Responsori. Είναι ο υπό έκδοση άλλος τόμος του Antiphonale Romanum. Σε αυτόν παραδίδεται νέος πίνακας των βασικών νευματικών σημαδιών, με μια γραφική παράσταση, που μεταφράζει οπτικά την ερμηνεία των σημαδιών των αρχαίων κωδίκων. Επίσης, όσον άφορα στη ρυθμική ερμηνεία των γρηγοριανών νοτών, δε μιλάμε πια για χρόνο ή ρυθμό διπλό η τριπλό, αλλά για συλλαβική αξία της νότας. 


Ερμηνεία τον Γρηγοριανού Μέλους

Μια σύγχρονη αξιοσέβαστη και αξιοπρόσεκτη ερμηνεία της αυθεντικής παραδόσεως του Γρηγοριανού μέλους, όπως παραδίδεται από τα καλύτερα χειρόγραφα, έχει ως σημείο αναφοράς την επιστήμη της "σημειολογίας", την ανάλυση του νευματικού σημαδιού, στο οποίο μαρτυρείται η ολοκληρωμένη μουσική πράξη, που σημαίνει: κείμενο, μελωδία, τροπική δομή και γένος (ύφος) μελοποιίας. 

Οποιαδήποτε ερμηνεία της μελωδίας πρέπει να ξεκινάει απ' την κατανόηση του ποιητικού κείμενου. Κάθε μελωδία υπάρχει εσωτερικά αρμοσμένη σε ένα κείμενο. Τα άλλα κριτήρια, μαζί με την αφομοίωση του κειμένου, που εγγυώνται μια αυθεντική Γρηγοριανή ερμηνεία, είναι: Η βαθειά γνώση των μελωδιών ως προς την τροπική τους φυσιογνωμία και διαμέσου της στυλιστικής ποιότητος του καλλωπισμού. Η επιλογή ενός νεύματος από τον γραφέα είναι συνυφασμένη με τα δομικά στοιχεία της συνθέσεως.

Από τη διαφορετική αφομοίωση όλων αυτών των δεδομένων γεννιούνται οι διάφορες και ποικίλες ερμηνευτικές προτάσεις του Γρηγοριανού Μέλους σήμερα.