Το φίδι και η θρησκεία

 

Γιατρός εξετάζει ένα άρρωστο παιδί ενώ ο Ασκληπείος παρακολουθεί. (Photo by Hulton Archive/Getty Images)

https://ardin-rixi.gr/archives/227709

Του Δημήτρη Μπούσμπουρα από την huffingtonpost.gr

Αφορμή για αυτό το άρθρο ήταν η ερώτηση στην ομάδα του facebook για τα αμφίβια και τα ερπετά της Ελλάδας και της Κύπρου: «Για ποιόν λόγο τα φίδια έχουν συσχετιστεί με κακία, φθόνο και ραδιουργία;»

Πολλοί, στις απαντήσεις τους, το συνέδεσαν με το προπατορικό αμάρτημα – τον πονηρόν όφιν που πλησίασε την Εύα – και πολλοί βρέθηκαν να βγάλουν ένα αντικληρικαλικό μένος.  

Γιατί όμως φοβόμαστε τα φίδια;

Πέρα από θρησκείες και ιδεολογίες υπάρχει ένας πρωτογενής φόβος για τα πολύ διαφορετικά και ακατανόητα σε εμάς όντα. Το φίδι σέρνεται, είναι κρύο, έρχεται αθόρυβα και ξαφνικά. Είναι ένας φόβος ενστικτώδης.

Η θρησκευτική πρόσληψη έρχεται μετά από αυτό, όπως και η φροϊδική ερμηνεία ότι αντιστοιχεί … στον φόβο του πέους.

Η κατανόηση και η συμφιλίωση με τα φίδια και άλλα ζώα, από τους σαμάνους αρχικά και τους ιερείς στην συνέχεια, έδιναν σ΄αυτούς μιαν αίσθηση ότι επικοινωνούν με τα «πέρα από τα ανθρώπινα». Μια αίσθηση για τον εαυτό τους αλλά και για την κοινότητα. Κάτι παρόμοιο, ίσως  ασυνείδητα, επιδιώκουν και όσοι με επιδεικτικό τρόπο χειρίζονται φίδια ή άλλα ζώα.

Η απάντηση στο ερώτημα είναι ότι προκαλούν έναν πρωτογενή φόβο. Οι υπόλοιπες ερμηνείες είναι ιδεολογικές προκαταλήψεις και σκοπιμότητες. 

Ο όφις και η σχέση του με την μετάδοση της γνώσης στην Παλαιά Διαθήκη έχουν σχολιαστεί από πολλές πλευρές. Δεν είναι όμως αυτό που δημιουργεί τον φόβο απέναντι στα φίδια.

Άλλωστε δεν υπάρχει μόνο φόβος. Στην Ελλάδα υπάρχουν φίδια που τα σέβονται σε πολλές περιοχές και τα προστατεύουν: το Σπιτόφιδο, το Κονάκι (που είναι άποδη σαύρα, αλλά ως φίδι το αντιμετωπίζουν συνήθως) και ο Λαφιάτης σε μερικές περιοχές. 

Φωτογραφία αρχείου 2008 – Κεφαλονιά , τα φιδάκια της Παναγίας, ανήμερα του Δεκαπενταύγουστου στο χωριό Αργίνια

Υπάρχει επίσης το Αγιόφιδο που οι πιστοί κρατούν στα χέρια στις 15 Αυγούστου, στην εκκλησία της Παναγίας, σε ένα χωριό της Κεφαλονιάς.

Οι στάσεις λοιπόν απέναντι στα φίδια είναι πολλές και διαφορετικές.

Δίνεται στην συνέχεια μια εικόνα για την πολύ πιο πολύπλοκη σχέση των αρχαίων Ελλήνων με τα φίδια.

Τα φίδια στην αρχαία Ελλάδα

Παραστάσεις φιδιών χρησιμοποιήθηκαν στην αρχαιότητα σε αγγεία, σαν διακόσμηση αλλά και σαν σύμβολο θανάτου. Ήταν επίσης το σύμβολο του Ασκληπιού, όπως βλέπουμε σε όλα τα αγάλματα του θεού της ιατρικής.  Υπήρχαν δηλαδή πολλοί διαφορετικοί τρόποι με τους οποίους έβλεπαν οι αρχαίοι τα φίδια[1].

Σε ταφικά αγγεία υπάρχουν παραστάσεις φιδιών μαζί με παραστάσεις άλλων ειδών,  γεωμετρικά αποτυπωμένα, και συμβολίζουν κυρίως τον θάνατο. Σε άλλα για όμως συμβολίζουν τις κακές δυνάμεις του κόσμου. 

Χίμαιρα

Μερικά  μυθικά όντα που παρουσιάζονται στην συνέχεια έχουν στοιχεία από φίδια:

• Η Χίμαιρα είχε  σώμα γίδας, κεφάλι λιονταριού, και η ουρά του κατέληγε σε φίδι. Σε άλλες παραστάσεις έχει πολλά κεφάλια: λιονταριού, γίδας και δράκοντα. 

Ιταλία – Εχιδνα

• Η Έχιδνα, η μητέρα της Χίμαιρας και άλλων τεράτων, είχε το πρόσωπο όμορφης γυναίκας και το σώμα ερπετού. 

• Ο Τυφώνας, ο σύντροφός της Έχιδνας, είχε στους ώμους του εκατό κεφάλια δρακόντων. Το σώμα του μέχρι τη μέση έμοιαζε με άνθρωπο, αλλά απ’ τη μέση και κάτω είχε σώματα κουλουριασμένων φιδιών. Από τα μάτια του έβγαινε φωτιά και από τα κεφάλια του παντοειδείς κραυγές και συριγμοί. Ο τυφώνας πάλεψε με τον Δία και  νικήθηκε. 

• Η Λερναία Ύδρα ήταν κόρη του Τυφώνα και της Έχιδνας, ένα υδρόβιο τέρας με χαρακτηριστικά ερπετού και πολλά κεφάλια – φίδια. Όταν ο Ηρακλής έκοβε ένα, στη θέση του φύτρωναν δύο άλλα.  

• Η τρομακτική Μέδουσα αντί για μαλλιά είχε φίδια στο κεφάλι και μετέτρεπε σε πέτρα όποιον την κοιτούσε. 

• Τα κεφάλια των Ερινύων ήταν τυλιγμένα με φίδια, όπως περίπου η μέδουσα Γοργώ, και όλη η εμφάνισή τους ήταν φρικιαστική και απωθητική.

• Ο Κέρβερος ήταν σκύλος με τρία κεφάλια και ουρά φιδιού. Φυλούσε την είσοδο του Άδη και δεν άφηνε τις ψυχές να βγουν και τους ζωντανούς να περάσουν. 
• Οι Γίγαντες είχαν μορφή ανθρώπου αλλά ήταν τρομεροί στην όψη, πελώριοι στο ανάστημα και ακαταμάχητοι στη δύναμη. Το σώμα τους ήταν φολιδωτό και κατέληγε σε ουρά σαύρας.

• Ο Πύθων ήταν χθόνια θεότητα. Είχε σώμα φιδιού και φύλαγε το Μαντείο των Δελφών.

Υπήρχαν όμως και ήρωες – πρότυπα με μορφή φιδιών: 

Ο Κέκροπας

• Ο Κέκροπας, ο μυθικός ιδρυτής της πρώτης πόλης των Αθηνών ήταν μια χθόνια θεότητα, παρουσιαζόμενος συνήθως από τη μέση και πάνω ως άνθρωπος και από τη μέση και κάτω ως δράκος.  

• Ο Εριχθόνιος, ο μυθικός βασιλιάς της Αθήνας που ίδρυσε τα Παναθήναια, ήταν μισός άνθρωπος και μισός φίδι. Γεννήθηκε σαν φίδι και η Αθηνά τον μεταμόρφωσε σε άνθρωπο. 
• Υπάρχουν και ήρωες που παλεύουν με φίδια, όπως ο Ηρακλής που στην κούνια του σκότωσε δύο φίδια και αργότερα την Λερναία Ύδρα.
• Δύο θαλάσσια φίδια που έστειλε ο Ποσειδώνας σκοτώνουν τον Λαόκοντα. 

Τα φίδια συμβόλιζαν την γονιμότητα αλλά εκτός από τον Διόνυσο συνδέονται και με αυστηρές θεότητες όπως η Άρτεμις, η Αθηνά και αργότερα η Κυβέλη. Αλλά και ο ίδιος ο Δίας (ως Ζευς Φίλιος, Ζευς Μειλίχιος ή ως Αγαθός Δαίμων)  παρουσιάζεται συχνά με ένα φίδι δίπλα του.  

Ο Χάρων, ο πορθμέας του Άδη που μετάφερε τις ψυχές των νεκρών, επίσης παρουσιάζεται με ένα φίδι δίπλα του. Σύμβολο εδώ του θανάτου. 

Τα φίδια όμως ήταν και προστάτες: 

Ιερό της Πολιάδος Αθηνάς

• Ο οικουρός όφις της Ακρόπολης, κατοικούσε σε ναό της Πολιάδος Αθηνάς, όπου βρίσκοντας και οι τάφοι των φιδόσχημων Ερεχθέα και Εριχθόνιου. Ο ναός αυτός καταστράφηκε από τους Πέρσες. 
• Τα σύμβολα των Διόσκουρων στην Σπάρτη ήταν δύο φίδια. 
• Σύμφωνα με διάφορους μύθους ο μάντης Τειρεσίας είχε σχέση με τα φίδια και θετική και αρνητική. Σε έναν περίπατο στο όρος Κυλλήνη παρακολούθησε δύο φίδια που ζευγάρωναν. Τα χτύπησε με το ραβδί του σκοτώνοντας το θηλυκό. Τότε μεταμορφώθηκε ο ίδιος σε γυναίκα και έγινε ξακουστή εταίρα. Επτά χρόνια αργότερα, στο ίδιο μέρος, είδε πάλι δύο φίδια που ζευγάρωναν και επειδή αυτή τη φορά σκότωσε το αρσενικό, ξανάγινε άνδρας. Σύμφωνα με έναν άλλο μύθο ο Τειρεσίας τυφλώθηκε από την Αθηνά, επειδή την είδε τυχαία γυμνή την ώρα που λουζόταν. Μετά όμως η Αθηνά συγκινήθηκε από τις ικεσίες της μητέρας του Τειρεσία και πρόσταξε το φίδι Εριχθόνιο να καθαρίσει τα αυτιά του Τειρεσία με τη γλώσσα του για να καταλαβαίνει τη λαλιά των προφητικών πουλιών. 
• Ο θεός Ερμής έχει ως σύμβολο το κηρύκειον, μία λεπτή ράβδο από ξύλο δάφνης ή ελιάς, γύρω από την οποία είναι τυλιγμένα δύο φίδια που τα κεφάλια τους συναντώνται αντικρυστά. Κάποτε ο Ερμής διαχώρισε με το ραβδί του δύο φίδια που πάλευαν μεταξύ τους. Το ραβδί με τα δυο φίδια, έγινε σύμβολο της ομόνοιας και της καταπαύσεως της διχόνοιας (μια ιστορία αντίθετη από αυτήν του Τειρεσία). Σύμφωνα με άλλους το κηρύκειον είναι σύμβολο της γονιμότητας. Στην συνέχεια όμως μετέπεσε σε σύμβολο του εμπορίου.  

• Η Υγεία, η κόρη του Ασκληπιού, παριστάνεται μετά τον 5ο αιώνα π.Χ. με ένα φίδι να ανεβαίνει στον ώμος της. Ενώ ο Ασκληπιός, ο θεός της ιατρικής, παριστάνεται πάντα με ένα φίδι γύρω από την ράβδο του. Αυτό που έγινε στην συνέχεια σύμβολο της ιατρικής. 

[1] Μια ενδιαφέρουσα παρουσίαση είναι η εργασία της Δρ. Ελπίδας Μητροπούλου: “Deities and Heroes in the form of Snakes” 267 σελ. Εκδόσεις Πύλη. Αθήνα 1977 (στα αγγλικά).

*Βιολόγος – Περιβαλλοντολόγος