Ο γελοιογράφος

topontiki

Τις καταγέλαστες καρικατούρες που έπλασε ο Αριστοφάνης στον Σωκράτη και τον Ευριπίδη, υποθέτω ότι κανείς σήμερα δεν τις αποδέχεται ως αξιόπιστες, ως αντιπροσωπευτικές των ανθρώπων που γίνονται στόχος της σάτιράς του. Κι όμως, οι "Νεφέλες" και οι "Βάτραχοι" θεωρούνται ομόφωνα αριστουργήματα του θεάτρου. Κι αυτό παρότι η αριστοφανική κωμωδία σίγουρα έπαιξε ρόλο στην δικαστική καταδίκη αργότερα του Σωκράτη, ασφαλώς συνετέλεσε στο κλίμα εις βάρος του που τον οδήγησε στο κώνειο.

Το ίδιο ισχύει με πλήθος πορτρέτων λογοτεχνικών. Ούτε ο "προδότης" Βαρνακιώτης του Κάλβου ούτε ο "υπερόπτης" Μαλακάσης του Καρυωτάκη αποδίδουν την πραγματικότητα, όταν μάλιστα δεν την διαστρέφουν και ολότελα. Παρ' όλα αυτά, η φήμη των δύο ποιητών δεν υπέστη βλάβη, ούτε τα επίδικα ποιήματα απωθήθηκαν από τον λογοτεχνικό μας κανόνα.


Γιατί; Προφανώς λόγω του χρόνου που παρήλθε. Κανείς μας δεν γνώρισε βέβαια προσωπικά τον Σωκράτη ή τον Ευριπίδη, οι υποθέσεις Βαρνακιώτη και Μαλακάση είναι ίσκιοι απόμακροι του παρελθόντος, σήμερα δεν μας αφορούν παρά μόνο φιλολογικά. Και δυσκολευόμαστε να κατανοήσουμε τα πάθη που ανακινούσαν την εποχή τους.

Το αντίθετο συμβαίνει με την τωρινή, την εντελώς επίκαιρη σάτιρα. Για όποιον δεν συμμερίζεται την γνώμη του Αρκά για τον βίο και την πολιτεία του Τσίπρα, για όποιον μάλιστα τυχαίνει να πρόσκειται στον σατιριζόμενο ή έστω να τον συμπαθεί, η βιαιότητα των επιθέσεων του γελοιογράφου στον πολιτικό είναι σκανδαλώδης. Ένας τέτοιος δεν μπορεί να παραδεχτεί τη μεγαλοφυΐα του Αρκά πόσο μάλλον να αναγνωρίσει την εκπληκτική ευστοχία ειδικά των σκίτσων του που καταπιάνονται με τον Τσίπρα.

Όμως και αυτός ακόμα, εντελώς άθελά του, στο τέλος υποκλίνεται και στα δυο. Από πού φαίνεται; Μα από τις οργίλες αντιδράσεις, από τις απελπισμένες καταγγελίες ότι ο καλλιτέχνης από κάπου "τα πιάνει", από τα λυπημένα σχόλια για την "κατάντια του", κ.ο.κ., κ.ο.κ. Απόπειρες άμυνας είναι όλα αυτά, απόπειρες όμως αμήχανες, απρόσφορες, φτωχές, που σκορπούν σαν το φύλλο στον άνεμο στο επόμενο σκίτσο. Αν ο Αρκάς είχε "ξεπέσει", αν είχε χάσει "το χιούμορ του", αν είχε γίνει όντως "τόσο φτηνός" και "πουλημένος" όσο του καταλογίζουν, η δουλειά του δεν θα ενδιέφερε κανέναν.

Συμβαίνει όμως το αντίθετο, ποτέ δεν ήταν πιο καίριος, πιο δυνατός, πιο επίκαιρος όσο τώρα - εξού και όλη αυτή η λατρεία και το μίσος που ξεσηκώνει. Γιατί ο καλύτερος Αρκάς είναι αυτός των τελευταίων χρόνων. Αυτός που έχει παρατήσει το αριστοκρατικό χιούμορ ή την συμπαθητική ηθογραφία και έχει πιάσει το μαστίγιο.

Εννοείται ότι δεν μπορεί κάτι τέτοιο να αρέσει σε όλους, αλίμονο. Αλλά αυτό είναι το γνώρισμα του μεγάλου σατιρικού, ότι δημιουργεί έχθρες. Η σάτιρα στο υψηλότερο επίπεδό της δεν προκαλεί γέλιο. Είναι σαρωτική, πιάνεται από ένα κουσούρι και το διογκώνει ανελέητα, καταφέρνει να κλείσει σε μια ατάκα, μια πινελιά μια ολόκληρη εποχή, έναν ολόκληρο τόπο. Προκαλεί οργή, θυμηδία, αγανάκτηση, πόνο. Αντλεί από όλα τα ανθρώπινα συναισθήματα και ένστικτα, και από το μίσος ακόμη: ας σκεφτεί κανείς τον Αρχίλοχο της Νεοφύλης, τον Σολωμό της “Γυναίκας της Ζάκυθος”, τον Παλαμά των “Σατιρικών Γυμνασμάτων”. Σε τέτοιο ύψος αναρριχάται τις καλύτερες στιγμές του ο Αρκάς.

Μόνο οι μεγάλοι το μπορούν αυτό, να διχάζουν τα πνεύματα, να ξεσηκώνουν τα πάθη, να στρέφουν εναντίον τους ώς και πρώην θαυμαστές, να συνεπαίρνουν τα πριν άσχετα πλήθη. Και το μπορούν όχι επειδή είναι τάχα "παραταξιακοί", "τσιράκια της μιας πλευράς", όπως τους τα σούρνουν. Αλλά επειδή είναι τόσο ισχυροί και ανεξάρτητοι πνευματικά και ηθικά ώστε να αντέχουν και στα δυο - και στα ζήτω των οπαδών και στα γιούχα των αντιπάλων.