Η καταπολέμηση των παθών

Ρένος Κωνσταντίνου,Θεολόγος

Πάθος κατά την Πατερική θεολογία είναι η επανάληψη και σταθεροποίηση μιας αμαρτίας. Η διάπραξη μιας μεμονωμένης αμαρτίας δεν σημαίνει ότι υποδηλώνει πάθος. Αλλά όταν αυτή επαναλαμβάνεται, τότε γίνεται πάθος. Υπάρχουν και περιπτώσεις όμως όπου το πάθος δεν δημιουργείται από την επανάληψη μιας αμαρτίας, αλλά φωλιάζει στην ψυχή του ανθρώπου και ενεργοποιείται με την αντίστοιχη αμαρτία. Ως εκ τούτου είναι δυνατόν  να υπάρχουν και πάθη που είναι κρυφά, γιατί δεν δόθηκε η αφορμή να ενεργοποιηθούν με συγκεκριμένες αμαρτίες. Και αυτά όμως είναι επικίνδυνα, γιατί μένουν απαρατήρητα και δεν πολεμούνται. Άλλωστε όλα τα πάθη υπάρχουν «εν δυνάμει» στον άνθρωπο. 

Τα πάθη δεν ανήκουν  στη φύση του ανθρώπου, αλλά αποτελούν παρά φύση καταστάσεις. Το πάθος είναι η εμπαθής κατάσταση της ψυχής, είναι ασθένεια της ψυχής.  Είναι ακόμη διαστροφή των ψυχικών δυνάμεων. Παρά φύσιν κατάσταση και κίνηση της ψυχής. Γι’ αυτό άλλωστε ο άνθρωπος που ζει υποδουλωμένος στα πάθη του, δεν αναπαύεται, διότι ο άνθρωπος είναι «φύσει καλός», αφού είναι πλασμένος κατ’ εικόνα Θεού. 

Όταν τα πάθη χρονίζουν στον άνθρωπο, γίνονται δεύτερη φύση και δεν απομακρύνονται εύκολα. Ακόμη και όταν ο άνθρωπος μετανοήσει,     δεν απαλλάσσεται αμέσως από τα πάθη του, αλλά χρειάζεται αγώνας για την καταπολέμηση τους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η περίπτωση της οσίας Μαρίας της Αιγυπτίας. Αν και μετανόησε και άλλαξε ζωή, χρειάστηκε να αγωνιστεί ενάντια στις μνήμες των παθών της τόσα χρόνια, όσα υπηρέτησε σε αυτά. 

Οι δαίμονες είναι οι κύριοι δημιουργοί των παθών. Ο διάβολος χαρακτηρίζεται ως πατέρας των παθών. Οι δαίμονες προσπαθούν με κάθε δόλιο τρόπο να ρίξουν τον άνθρωπο στην αμαρτία και τελικά να τον υποτάξουν στα πάθη. Με τους λογισμούς επιτίθενται στον ανθρώπινο νου και εισέρχονται στην ψυχή με σκοπό να ρίξουν τον άνθρωπο στα πάθη. Δεν επιτίθενται όμως σε όλους το ίδιο, αλλά ανάλογα με την πνευματική κατάσταση του καθενός. Τους αγίους τους πολεμούν άμεσα, ενώ τους ασθενέστερους πνευματικά με τα θελήματα. 

Ο διάβολος υποβάλλει, αλλά δεν επιβάλλει. Δεν έχει την δύναμη και το δικαίωμα να χρησιμοποιήσει βία.  Γι’ αυτό παρά τον μανιώδη τρόπο που πολεμούν τον άνθρωπο, η τελική έκβαση της μάχης εξαρτάται από τον ίδιο τον άνθρωπο.

Πρωταρχική αιτία των παθών κατά τον  άγιο Μάξιμο τον Ομολογητή, είναι η άγνοια του Θεού. Αυτή σκοτίζει το νου του ανθρώπου και τον προσηλώνει στις αισθήσεις.  Όταν υποταχθεί ο νους στις αισθήσεις, ακολουθεί και η υποταγή των άλλων ψυχικών δυνάμεων και η ψυχή μολύνεται. Ο άνθρωπος που δεν έχει τον Θεό στην καρδία του και ως κέντρο της ζωής του, εύκολα υποδουλώνεται στα πάθη. 

Συχνά ένα πάθος δημιουργείται από την κακή συνήθεια, από «την εν τω κακώ έξιν», πού παραμένει για μεγάλο διάστημα στην ψυχή του ανθρώπου. Μια αντιπάθεια προσωρινή, για παράδειγμα, μπορεί να εξελίχθη στο πάθος της μνησικακίας, αν δεν δοθεί ή δέουσα προσοχή.   Ο πειρασμός, αν ζητήσει κάτι μία φορά και δεν ικανοποιηθεί, εξασθενεί και υποχωρεί. Αν όμως ικανοποιηθεί, εμφανίζεται κατόπιν ισχυρότερος και με μεγαλύτερη απαίτηση. Ως εκ τούτου χρειάζεται επαγρύπνηση και εγκράτεια από μέρους του ανθρώπου.

Η άμετρη επιθυμία για τα αισθητά πράγματα του κόσμου, αντί για τον πόθο της αληθινής αγάπης για τον Θεό, οδηγεί στην παράλογη αγάπη των πραγμάτων του κόσμου ή και στην υπερβολική αγάπη του εαυτού μας, δηλαδή στην φιλαυτία. Ο άνθρωπος συναρπάζεται από τα αισθητά πράγματα και δε σκέφτεται ούτε ενδιαφέρεται για τίποτε άλλο. 

Ο ιερός Χρυσόστομος θεωρεί την υπερβολική σωματική ανάπαυση και γενικά την άνεση και την καλοπέραση ως την χειρότερη μορφή πολέμου. Διότι οι σωματικές απολαύσεις είναι αίτια πολλών παθών.  Οι σωματικές απολαύσεις και ηδονές όχι μόνον ενισχύουν τα πάθη, αλλά ξεριζώνουν και την μικρότερη αντίσταση της ψυχής στα πάθη. Φυσικά ανάπαυση και ξεκούραση χρειάζεται ο άνθρωπος, αλλά με μέτρο. Αλλωστε ας μην ξεχνάμε το γνωστό ότι «ακηδία μήτηρ πάσης κακίας». 

Ακόμη η μνήμη και η φαντασία γίνονται με τον δικό τους τρόπο αφορμές παθών. Για να δημιουργηθεί το πάθος ο νους την πρώτη ύλη θα την πάρει από την μνήμη. Η μνήμη πολλές φορές δίνει τις πρώτες παραστάσεις για την συγκρότηση των παθών.
Τη φαντασία χρησιμοποιεί ο διάβολος για να προσβάλλει όσους βρίσκονται μακριά από τις αφορμές και τις αίτιες των παθών. Ο όσιος Νείλος θα μας πει ότι οι προσβολές αρχίζουν από των «ευτελών φαντασιών». Στην αρχή παρουσιάζονται σαν μυρμήγκια. Αργότερα επιτίθενται σαν λιοντάρια. Αυτός λοιπόν πού αγωνίζεται πρέπει να παλεύει με τα πάθη τότε που είναι σαν μυρμήγκια διότι όταν γίνονται σαν λιοντάρια δύσκολα καταβάλλονται.

Ο πυρήνας κάθε πάθους βρίσκεται κυρίως στον εμπαθή λογισμό. Η ύπαρξη του λογισμού δεν αποτελεί πάθος. Ούτε ο άνθρωπος ευθύνεται για την προσβολή από λογισμούς. Η ευθύνη του αρχίζει από την συγκατάθεση και την αποδοχή των λογισμών. Όταν ο άνθρωπος συγκατατεθεί στον εμπαθή λογισμό, θεωρώντας τον ως ωφέλιμο και τον διατηρήσει μέσα του για αρκετό χρονικό διάστημα, τότε οδηγείται και στην απόκτηση του αντίστοιχου πάθους. Για παράδειγμα υπερηφάνεια δεν είναι ένας απλός λογισμός υπερηφάνειας πού πέρασε και έφυγε, άλλα ή κατάσταση εκείνη πού παραμένει στον άνθρωπο, ο εμμένων λογισμός».      

Ποια είναι όμως τα κυριότερα πάθη; Μητέρα όλων των παθών κατά τους Πατέρες και Ασκητές της Εκκλησίας μας είναι η φιλαυτία. Τι είναι όμως η φιλαυτία;  Ο άγιος Μάξιμος ο Ομολογητής δίνει απάντηση: «φιλαυτία εστίν η προς το σώμα εμπαθής και άλογος φιλία»(Μαξ. Ομολογητή Προς Θαλάσσιον, PG 90,257^Α). Είναι η υπέρμετρη, άλογη και αρρωστημένη θα λέγαμε αγάπη του ανθρώπου για τον εαυτό του. Η άλογη αυτή αγάπη καθηλώνει τον άνθρωπο στην αγάπη του κόσμου και των πραγμάτων του κόσμου. Να τονίσουμε ότι άλλο πράγμα είναι η αυτοπεποίθηση και η με μέτρο αγάπη για τον εαυτό μας και άλλο να θέσουμε ως κέντρο πάντων την ύπαρξη μας. 

Από την φιλαυτία πηγάζουν τα τρία βασικά πάθη, τα οποία είναι η γαστριμαργία, η φιλαργυρία και η κενοδοξία. Αυτά οδηγούν σε όλα τα υπόλοιπα πάθη. Αυτά αντιστοιχούν στους τρείς πονηρούς πειρασμούς που θέλησε να υποβάλλει ο διάβολος στον Κύριο, όταν πήγε να τον πειράξει στην έρημο (πρόκληση διαβόλου για μετατροπή των λίθων σε ψωμιά= γαστριμαργία, προσκύνηση διαβόλου για να  δώσει στο Χριστό τα βασίλεια του κόσμου= φιλαργυρία και το να πέσει από το πτερύγιο του Ναού και να σωθεί θαυματουργικά= κενοδοξία). 

Γαστριμαργία είναι η άλογη χρήση τροφής. Κατατάσσεται συνήθως στην πρώτη θέση και αυτό δείχνει την ιδιαίτερη βαρύτητα της. Αυτή είναι που στέρησε από τον άνθρωπο τον παράδεισο. 

Η γαστριμαργία προκαλεί ζάλη στο κεφάλι και βάρος στο σώμα μαζί με ατονία. Έτσι ο άνθρωπος εγκαταλείπει το πνευματικό του έργο, επειδή έρχεται σε αυτόν ή οκνηρία. Ακολουθεί πνευματικός σκοταδισμός και πνευματική ψυχρότητα της διανοίας, μετεωρισμός των λογισμών και  ταραχή την ώρα της προσευχής. Ισχυρό όπλο για την καταπολέμηση της γαστριμαργίας είναι η νηστεία, η οποία δόθηκε ως εντολή στον παράδεισο. Η νηστεία είναι μέσο εγκράτειας και πνευματικής ανατάσεως. Αποτελεί ισχυρό όπλο κατά του πατέρα των παθών του διαβόλου. Ο ίδιος ο κύριος μας τονίζει ότι το γένος των δαιμόνων πολεμείται μόνο με προσευχή και νηστεία.

Η φιλαργυρία αποτελεί σύγχρονη ειδωλολατρία. Είναι η αρρωστημένη αγάπη για το χρήμα και τα υλικά αγαθά. Ο άνθρωπος έχει θεοποιήσει το χρήμα και κάνει τα πάντα για να το αποκτήσει. Πατά επί πτωμάτων ακόμη. Το χρήμα σκοτίζει το νου του ανθρώπου και τον καθιστά δέσμιο των πραγμάτων του κόσμου του κόσμου. Πολλοί Πατέρες κατατάσσουν πρώτη την φιλαργυρία και μετά την γαστριμαργία. Ο άγιος Ιωάννης ο Σιναϊτης θεωρεί ως πρώτη για τους μοναχούς την γαστριμαργία και για τους κοσμικούς την φιλαργυρία (Κλίμαξ26, PG 88, 1028C). Ο αγ. Γρηγόριος ο Παλαμάς τονίζει ότι αυτή δεν έχει κανένα ελαφρυντικό, διότι η αρχή της δεν βρίσκεται στην φύση, όπως συμβαίνει με την γαστριμαργία, αλλά στην προαίρεση του ανθρώπου (Προς Ξένην, PG 150, 1061Β). Ο απ. Παύλος χαρακτηρίζει την φιλαργυρία ως «ρίζα πάντων των κακών» (Α’ Τιμοθ. 6,10). Από εδώ πηγάζει η πλεονεξία, η κλοπή, η αρπαγή, η αδικία και άλλα παρόμοια.

Η κενοδοξία είναι αυτή που οδηγεί στην υπερηφάνεια και τον φθόνο. Χαρακτηριστικό της γνώρισμα είναι ότι συνδέεται με κάθε ενάρετο έργο. Γι’ αυτό είναι και ιδιαίτερη επικίνδυνη. Εύκολα κάποιος ενάρετος άνθρωπος μπορεί να οδηγηθεί στην κενοδοξία και να σκοτιστεί ο νους του. Η υπερηφάνεια που πηγάζει από την κενοδοξία είναι καταστροφικό πάθος. Και όταν λέμε υπερηφάνεια εννοούμε μια μόνιμη κατάσταση υπεροψίας μέσα στον άνθρωπο. Τα δε αίτια τα όποια το προκαλούν είναι: τα χρήματα, τα μεγέθη, τα αξιώματα, η σωματική δύναμη, η ανθρωπινή σοφία και η φρόνηση.

Η υπερηφάνεια χαρακτηρίζεται από τον όσιο Εφραίμ τον Σύρο ως πολύμορφο και ακάθαρτο πνεύμα, που αγωνίζεται να παγιδεύσει τον καθένα ανάλογα με την κατάσταση του. Παγιδεύει τον σοφό με την σοφία, τον πλούσιο με τον πλούτο, τον δυνατό με την δύναμη κ.ο.κ.

Μοναδικό μέσο για την καταπολέμηση της κενοδοξίας και φυσικά και της υπερηφάνειας είναι η ταπείνωση, που ανυψώνει τον άνθρωπο προς τον Θεό. Άλλωστε ο ίδιος Ο Κύριος είχε πεί: «πᾶς ὁ ὑψῶν ἑαυτὸν ταπεινωθήσεται καὶ ὁ ταπεινῶν ἑαυτὸν ὑψωθήσεται » (Λκ. 14,11).

Πέραν όσων αναφέραμε, υπάρχουν και πολλά άλλα πάθη, τα οποία σίγουρα έχουν ολέθρια αποτελέσματα για τον άνθρωπο. Ο όσιος Πέτρος ο Δαμασκηνός στην Φιλοκαλία του αναφέρει 275 περίπου πάθη.

Τα πάθη διαστρέφουν την ανθρώπινη φύση και καθιστούν αδύνατη την κοινωνία με τον Θεό. Απομακρύνουν τον άνθρωπο από την αρετή και τον βυθίζουν στο κακό. Αιχμαλωτίζουν  τον άνθρωπο και τον υποδουλώνουν. Καθίσταται πλέον ο άνθρωπος δέσμιος των παθών.

Μια ακόμη συνέπεια των παθών είναι ότι ο άνθρωπος που είναι υποδουλωμένος στα πάθη δεν αισθάνεται τα πνευματικά του χαρίσματα και ούτε μπορεί να τα επιθυμήσει. 

Περάν από τα πιο πάνω, τα πάθη ακόμη δεν αφήνουν τις κρυμμένες αρετές, που έχει ο άνθρωπος να φανούν και να ενεργοποιηθούν. Στέκονται σαν διάφραγμα και μεσότοιχος μπροστά στις κρυμμένες αρετές. Όπως η ομίχλη καλύπτει τον ήλιο και δεν μπορεί κανείς να τον δει, έτσι δεν μπορεί να δει το κάλλος της ψυχής όταν αυτό καλύπτεται από την ομίχλη των παθών. 

Τα πάθη μοιάζουν λοιπόν με σκληρή ουσία που δεν αφήνει να λειτουργήσουν οι διάφορες αρετές στον άνθρωπο. Ενας φιλάργυρος λ.χ. δεν γνωρίζει τη χαρά της ελεημοσύνης. 

Τέλος, η χειρότερη συνέπεια των παθών, η οποία έρχεται και σαν συνέπεια των όσων αναφέραμε πιο πάνω, είναι η απομάκρυνση, η αλλοτρίωση του ανθρώπου από τον Θεό. Είναι ο πνευματικός σκοταδισμός και θάνατος του ανθρώπου. 

Η θεραπεία από τα πάθη είναι γνωστή με τον όρο κάθαρση. Κάθαρση είναι ο καθαρισμός της ανθρώπινης ψυχής από τα πάθη. Η κάθαρση είναι αποτέλεσμα της χάριτος του Θεού και της ανθρώπινης συνεργίας. Ο άνθρωπος προσφέρει την θέληση του και ο Θεός την χάρη του. 

Βασική προϋπόθεση για να ξεκινήσει ο άνθρωπος τον αγώνα για την κάθαρση των παθών είναι το να γνωρίσει καλά το πάθος του. Αν δεν το γνωρίσει δεν μπορεί να το θεραπεύσει. 

Την επίγνωση των αμαρτιών και των παθών ακολουθεί ή μετάνοια. Με την μετάνοια ο άνθρωπος έρχεται στο χώρο της ελευθερίας των τέκνων της δόξης του Θεού. Μετάνοια δεν είναι μία παροδική συντριβή από την συναίσθηση διαπράξεως κάποιας αμαρτίας, αλλά μία μόνιμη πνευματική κατάσταση, πού σημαίνει σταθερή κατεύθυνση του άνθρωπου προς τον Θεό, σημαίνει αποστροφή για την αμαρτία και επιστροφή στο Θεό.        

Όπως το άροτρο καθαρίζει την γη από τα αγκάθια και τα τριβόλια, έτσι και η μετάνοια και η εξομολόγηση ανασκάβει και αποβάλλει από την ανθρώπινη καρδιά όλα τα πάθη πού κρύβονται μέσα της, την ετοιμάζει να υποδεχθεί τον ιερό σκοπό της χάριτος και την βοηθά να γίνει κατάλληλη για την καλλιέργεια και την ευφορία των αρετών. 

Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς ακολουθώντας την γνήσια εκκλησιαστική παράδοση, κρίνει αναγκαία την υπακοή σε Πνευματικό πατέρα, στον οποίο και πρέπει ο χριστιανός «να εξαγγέλλει τα πονηρά πάθη της ψυχής» και να δέχεται την «πνευματικήν ιατρείαν».

Η σύνδεση με Πνευματικό πατέρα είναι απαραίτητη για την πνευματική μας τελείωση. Χωρίς την υπακοή στο Πνευματικό μας πατέρα δεν είναι δυνατή και η υπακοή μας στον Κύριο. Και χωρίς υπακοή δεν μπορεί να ύπαρξη πνευματική πρόοδος και διαφύλαξη από τον εγωϊσμό και την πλάνη. 

Είναι σημαντικό να πολεμά κανείς το πάθος και να το ξεριζώσει όσο ακόμη είναι μικρό και τρυφερό. Αν μείνει στη ψυχή του ανθρώπου για πολλά χρόνια, χωρίς προσπάθεια θεραπείας, ριζώνει βαθιά και είναι πολύ δύσκολο να ξεριζωθεί.

Το ταπεινό φρόνημα, όπως σημειώσαμε και πιο πάνω, προσφέρει τα μέγιστα στον αγώνα του ανθρώπου κατά των παθών. Δεν υπάρχει ισχυρότερο όπλο κατά των παθών από την ταπείνωση. Μαραίνει τα πάθη και απομακρύνει τους πειρασμούς. Όσο ο άνθρωπος ταπεινώνεται τόσο εξυψώνεται από τον Θεό.

Την περίοδο που διανύουμε τώρα της Αγίας και Μεγάλης Τεσσαρακοστής, η Εκκλησία μας, με τη νηστεία, την προσευχή, τις συχνές ακολουθίες και την πρόσκληση σε μετάνοια, μας καλεί να αποβάλουμε τα πάθη μας και να γίνουμε κάτοχοι των αρετών. Η νηστεία ταπεινώνει και εξολοθρεύει τα πάθη. Διώχνει μακριά τον διάβολο. Η προσευχή και η συμμετοχή στις ακολουθίες και τα Μυστήρια της Εκκλησίας, αποτελούν, ιδιαίτερα την περίοδο αυτή, μια μοναδική ευκαιρία για αποβολή των παθών. Και φυσικά ταπείνωση.

Όταν ο άνθρωπος πετύχει την κάθαρση, απαλλαγμένος πλέον από τα πάθη, ελευθερώνεται από την δουλεία του κακού και των παθών, δηλαδή σε τελική ανάλυση από την τυραννία του διαβόλου.  Ο άνθρωπος αποκτά πλέον ειρήνη και αταραξία των λογισμών. Η χάρη του Θεού πλημμυρίζει την καρδιά του και την ύπαρξη του.

imconstantias.org.cy