Η συμπεριφορά των samurai κατά την εποχή των εμφυλίων της Ιαπωνίας-Η απαρχές του θρύλου των νίντζα

Ο 15ος κι ο 16ος αιώνας στην φεουδαρχική Ιαπωνία των samurai ονομάστηκε η «εποχή των εμφυλίων». Ήταν μια περίοδος συνεχούς διαμάχης και πολέμων, μια εποχή όπου η κεντρική εξουσία κατέρρευσε, συμμαχίες διαλύονταν και σχεδόν όλοι όσοι μπορούσαν διεκδικούσαν για τον εαυτό τους ένα μερίδιο εξουσίας, γης, οικονομικών πόρων και αυτονομίας. Τα όποια μοντέλα αυτοδιοίκησης και αυτονομίας υπήρχαν στην χώρα νωρίτερα συγκρούονται με τους νέους ηγεμόνες που θέλουν να ενοποιήσουν όλη την χώρα κάτω από την εξουσία τους. 

Κάπου εδώ δημιουργείται ο μύθος για τους πολεμιστές samurai όπως τους έχουμε φανταστεί κι όπως αποτυπώθηκαν σε ρομαντικές νουβέλες (Hagakure, Bushido) που γράφτηκαν πολύ αργότερα σε ειρηνικές εποχές που ο κόσμος είχε ανάγκη από πολεμικά έπη του παρελθόντος και ηρωικά πρότυπα. Η Ιαπωνία που από το 1600 και μετά ζούσε σε μια παρατεταμένη ειρηνική περίοδο με κλειστό κοινωνικό σύστημα όπου ανώτεροι όλων ήταν οι samurai, είχε ανάγκη να δώσει στους νέους αυτής της κάστας πρότυπα για τους προγόνους τους και στις κατώτερες τάξεις έναν λόγο για να παραμένουν πειθήνιοι και να μην αμφισβητούν την άρχουσα τάξη. Μέχρι όμως το 1600 περίπου που ξεκινάει η ειρηνική δυναστεία των Tokugawa, για περίπου δυο αιώνες οι samurai σφάζονταν στα πεδία των μαχών για τον ίδιο -πεζό- λόγο για τον οποίο γίνονται σχεδόν όλοι οι πόλεμοι: έλεγχο επάνω σε πόρους και πληθυσμό. Η Ιαπωνία στην περίοδο των εμφυλίων έχει διαρρήξει την κεντρική της εξουσία ξεκινώντας από διαμάχες στο υψηλότερο επίπεδο διοίκησης (πρίγκηπες και σογκουνάτο), ακολουθούν οι οικογένειες που είναι δίπλα στην εξουσία των shogun και ευθύς αμέσως οι φεουδάρχες αφέντες (daimyo) οι οποίοι βλέποντας πόσο εύθραυστη ήταν η κεντρική εξουσία αναθεωρούν τις συμμαχίες τους, βλέπουν την ευκαιρία για αλλαγή ισορροπιών και δυνάμεων, μερικοί αλλάζουν στρατόπεδο και σχεδόν όλοι εκμεταλλεύονται την αναταραχή για να προσκομίσουν οφέλη για τον εαυτό τους. 

Κοινώς, όλα έρχονται τα πάνω κάτω και φτου κι από την αρχή (σημ.: δεν είναι η πρώτη περίοδος εμφυλίων στην Ιαπωνία, το έκαναν μερικούς αιώνες πριν όταν πρωτοήρθαν στην εξουσία οι samurai σαν κοινωνική τάξη). Και οι samurai (θα αναρωτηθεί κάποιος); Και ο ηρωισμός, η πίστη και αφοσίωση στον αγώνα και τον αφέντη για τα οποία έγιναν τόσο διάσημοι στις μέρες μας; Που πήγαν όλα αυτά; Μα δεν έμεινε κανένας πιστός στον «ηθικό αγώνα»; Ο Ηράκλειτος μας θυμίζει ότι «Πόλεμος πάντων μεν πατήρ εστί, πάντων δε βασιλεύς. Και τους μεν θεούς έδειξε, τους δε ανθρώπους, τους μεν δούλους εποίησε, τους δε ελευθέρους.» για να μην ξεχνιόμαστε σχετικά με την ανθρώπινη φύση και τις αδυναμίες της. Και ενώ ιστορικές μορφές μαχητικής δεινότητας και αφοσίωσης όπως ο Kato Kiyomasa αποτυπώνουν το κλασσικό στερεότυπο του samurai που πεθαίνει με το ξίφος στα χέρια για τον αφέντη του, ο ιστορικός Thomas Conlan μας λέει: “For the medieval Japanese warrior, the essence of warfare was recognition, for from it stemmed fame, honor, and rewards; without it there was little point of fighting at all. One said, "If I were to advance, alone, in the midst of the enemy, and die in a place where none could witness my deeds, then my death would be as pointless as a dog's death." (μετ. : Για τον μαχητή της μεσαιωνικής Ιαπωνίας η ουσία της μάχης ήταν η αναγνώριση, η φήμη, η τιμή και η ανταμοιβή. Χωρίς αυτά δεν υπήρχε λόγος για μάχη. Κάποιος είπε «αν είναι να ορμήξω μόνος μου μέσα στον εχθρό και να πεθάνω κάπου όπου κανείς δεν θα δει τις πράξεις μου τότε ο θάνατός μου θα ναι ανούσιος όπως ο θάνατος ενός σκυλιού».

 Δεν μοιάζει και πολύ ηρωικό ή ηθικά ανώτερο όλο αυτό, έτσι δεν είναι; Ο Conlan δίνει μια πολύ διαφορετική εικόνα εκείνης της εποχής των εμφυλίων και παρουσιάζει φοβερά στοιχεία ως προς την συμπεριφορά των samurai:

 - απουσιάζει η έννοια ενός απώτερου σκοπού, μιας ηθικής υπόστασης της μάχης, όλα γίνονται για υλικά οφέλη και ανταμοιβές 

- η αλλαγή στρατοπέδου (είτε κυριολεκτικά είτε σε επίπεδο συναινετικής συμμαχίας) αποδεικνυόταν εξαιρετική τακτική εάν κάποιος είχε διαπραγματευτικά ατού και μπορούσε να «προβλέψει» τον νικητή 

- θεωρούνταν αρκετά έξυπνο το να παρατήσεις έναν ηττημένο στρατηγό προκειμένου να διαφυλάξεις την γη και την περιουσία της οικογένειας ή της φυλής σου (αυτό έρχεται σε πλήρη αντίθεση με τον μύθο του πάντα πιστού samurai που κάνει harakiri προς τιμήν του αφέντη του) 

 - η πανοπλία εκτός από θωράκιση ήταν και σημείο αναγνώρισης (όπως και οι οικογενειακοί θυρεοί) όχι μόνο για να ξεχωρίζει από τον εχθρό αλλά και για να μπορούν να ανταμειφθούν αργότερα 

- οι τοξότες είχαν την τιμητική τους στα πεδία μαχών καθώς τα τραύματα από τα τόξα και λόγχες ήταν συντριπτικά περισσότερα από εκείνα που προκλήθηκαν από ξίφη (αυτό από μόνο του καταρρίπτει τον μύθο του katana ως το κύριο όπλο στην μάχη) 

-ήταν ευθύνη των στρατηγών να μαζέψουν μαχητές (εκτός των κληρονομικών υπηκόων τους) δίνοντάς τους υλικές ανταμοιβές χωρίς τις οποίες δεν θα έπρεπε καν να έχουν απαιτήσεις να πολεμήσουν άλλοι γι αυτούς

- όσοι πήγαιναν στην μάχη επέστρεφαν με αποδεικτικά στον αφέντη ώστε να τους ανταμείψει, χαρτιά δηλαδή που κατέγραφαν ζημιές & τραυματισμούς που υπέστησαν, ζημιά στον εχθρό, ημερομηνίες και μάχες. Τα αποδεικτικά αυτά έγγραφα τα φύλασσαν ως κόρη οφθαλμού και σε περιπτώσεις που δεν ανταμείβονταν αρκετά, τα χρησιμοποιούσαν σαν διαπραγματευτικό μέσο για να αλλάξουν στρατόπεδο. Άλλες φορές που δεν είχαν τα μέσα για να ζήσουν, πουλούσαν αυτά τα αποδεικτικά προς ανταμοιβή σε τρίτους.

 - τα κομμένα κεφάλια των αντιπάλων ήταν ένα δυνατό αποδεικτικό στοιχείο το οποίο όμως αποδείχτηκε προβληματικό καθώς στην πορεία οι στρατηγοί είδαν πως οι μαχητές έφευγαν από την μάχη (!!!) μόλις μάζευαν αρκετά κεφάλια για να ζητήσουν την ανταμοιβή τους 

 Αυτά είναι μόνο μερικά από τα ιστορικά στοιχεία που ήρθαν στην επιφάνεια και έρχονται σε αντίθεση με το μυθοποιημένο πρότυπο του ευγενούς samurai που κόντρα σε κάθε αντιξοότητα πολεμάει με απόλυτη αφοσίωση για το συμφέρον του αφέντη του και τον ακολουθεί ακόμα και στον θάνατο. Είναι κοινό χαρακτηριστικό των ανθρώπων σε ειρηνικές περιόδους να μυθοποιούν τις ικανότητες και τις πράξεις εκείνων που είχαν την ατυχία να δουν από κοντά την φρίκη του πολέμου, να μυρίσουν το αίμα και τα νεκρά σώματα που αφήνει πίσω του ένα πεδίο μάχης. 

Σ’ αυτή την περίοδο βρίσκουμε και την αρχή του θρύλου των ninja, μιας κλασσικής αγαπημένης φιγούρας από τον κινηματογράφο και τις ταινίες πολεμικών τεχνών. Μια μαυροντυμένη φιγούρα η οποία ιστορικά δεν υπήρξε ποτέ, βασίστηκε όμως στο πρότυπο ορεσίβιων μαχητών που εκείνη την εποχή των εμφυλίων μάχονταν για οικονομική αυτονομία απέναντι στους μεγάλους της εποχής τους. Καθώς ο εμφύλιος ξεδιπλωνόταν, κάποιες κοινότητες (ορεινές και μη) που είχαν αυτάρκεια σε γη, ανθρώπινο δυναμικό και φοροδοτική ικανότητα και δεν είχαν καμία όρεξη να εμπλακούν στις διαμάχες των ισχυρών, στηρίχθηκαν από τα βουδιστικά μοναστήρια (που προσέφεραν άμυνα, διοικητικές δομές, καταφύγιο, ψυχολογική στήριξη) και από βετεράνους ή αποτραβηγμένους μαχητές (αυτοί -λένε οι ιστορικοί- πρέπει να ήταν οι πρόγονοι του μύθου των ninja) που ζούσαν στα βουνά ως αγρότες. Κοντολογίς, κοινότητες απομακρυσμένες που είχαν αυτάρκεια σε πόρους και ικανότητα να διαπραγματεύονται σε ποιον να δώσουν τους φόρους τους (δυστυχώς, αυτό το φαινόμενο φαίνεται να μην αλλάζει ποτέ και πουθενά, είτε τότε είτε τώρα στην εποχή των μνημονίων όλοι μαλώνουν για το ποιος θα μαζεύει τους φόρους) βοηθήθηκαν παντοιοτρόπως από μοναστήρια και βετεράνους μαχητές που τους στήριξαν διοικητικά αλλά και τους εκπαίδευσαν σε πολεμικές τέχνες και στρατηγικές αυτοάμυνας. Το μοντέλο αυτό τοπικής αυτοδιοίκησης φαίνεται να ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένο, προσέδωσε αρκετά μεγάλη εξουσία στα βουδιστικά μοναστήρια απέναντι στις κοινότητες που προστάτευαν και κράτησε αρκετές δεκαετίες. Η αυτονομία όμως είναι πάντα αγκάθι στα πλευρά των φιλόδοξων που επιθυμούν καθολική εξουσία και έλεγχο. Έτσι, οι ιστορικοί μας λένε ότι το μοντέλο αυτό τελείωσε στα 1570-1580 όταν ο Oda Nobunaga ( ο πρώτος εκ των 3 στρατηγών που σταδιακά οδήγησαν την Ιαπωνία από τους εμφυλίους στην ενοποίηση και την ειρήνη) με συνεχείς επιδρομές κυνήγησε, σκότωσε, έκαψε, και γενικώς κατέστρεψε και τα μοναστήρια και τις κοινότητες και κάθε ίχνος αυτονομίας και μικροδιοίκησης ξέφευγε από το όραμά του για μια ενοποιημένη κεντρική εξουσία. Λίγο αργότερα γίνεται το περιβόητο «Iga no Ran», η καταστροφή της περιοχής Ιγκα που φερόταν ως μια από τις διασημότερες κοινότητες ninja. Οι μύθοι που θέλουν τους samurai άσπιλους και αδέκαστους ήρωες και τους ninja ως μαχητές της ελευθερίας με υπερφυσικές ικανότητες (να πετάνε και να εξαφανίζονται) φαίνεται να μην έχουν και πολλή επαφή με την πραγματικότητα. Η καταστροφή των ορεινών κοινοτήτων και μοναστηριών έγινε επειδή ο Nobunaga δεν μπορούσε να ανεχθεί καμία αυτονομία. Ο άρχοντας Hideyoshi μετά από αυτόν με δυο νόμους συνέχισε τον ευνουχισμό της αυτονομίας, απαγόρευσε στους αγρότες να φέρουν όπλα και απαγόρευσε την κοινωνική κινητικότητα, τουτέστιν όποιος -πλέον- γεννιόταν samurai πέθαινε samurai κι όποιος γεννιόταν αγρότης πέθαινε αγρότης. Ο τρίτος ενοποιητής Ieyashu Tokugawa έφερε και την πιο ολοκληρωμένη μορφή στρατιωτικοποιημένης ειρήνης, ένα κράτος πλήρως ελεγχόμενο από νόμους και γραφειοκρατία όπου κανένας δεν μπορούσε να κάνει ό,τι θέλει ή να πάει όπου θέλει χωρίς να πάρει άδεια ή χωρίς να καταγράφεται. Κάπως έτσι τελείωσε η εποχή των εμφυλίων και ξεκίνησε η περίοδος Edo, μια μακρά ειρηνική περίοδος όπου οι βετεράνοι μαχητές πλέον έπρεπε να βρουν άλλη δουλειά να κάνουν, οι τέχνες και τα γράμματα γνώρισαν μεγάλη άνθηση και οι πολεμικές τέχνες που γεννήθηκαν μέσα στο αίμα και την φρίκη των εμφυλίων έγιναν αντικείμενο διδασκαλίας μέσα σε dojo όπου οι νέοι samurai μάθαιναν πώς να χειρίζονται το ξίφος και την λόγχη σε μια εποχή που δεν τα χρειάζονταν πλέον. 

*Το κείμενο μου το έστειλε φίλος,γνώστης τόσο της ένοπλης ιαπωνικής πολεμικής τέχνης όσο και της ιαπωνικής ιστορίας της εποχής και τον ευχαριστώ πολύ.