Η Σπαθόβεργα ή Σπαθοράβδι είναι ένα άγνωστο ξύλινο πολεμικό όπλο της Κρήτης. Είναι ένα αντικείμενο με το οποίο δεν έχουν ασχοληθεί λαογράφοι και επιστήμονες καθώς δεν υπάρχει καμιά σχετική μελέτη για την προέλευση και την χρήση του στην Κρήτη.
Την ύπαρξη τέτοιου Κρητικού όπλου την αγνοούσα μέχρι το καλοκαίρι του 2009 όπου είδα μια σπαθόβεργα στην έκθεση ξυλογλυπτικής του Μυροδογιάννη στην Ελεύθερνα. Από τότε αποφάσισα να κάνω αυτή την μικρή έρευνα για αυτό το πρωτόγονο Κρητικό όπλο, το οποίο αποτελούσε το βασικό εξοπλισμό του απλού λαού στην διάρκεια της Τουρκοκρατίας στην Κρήτη
Τα Ξύλινα Κρητικά Όπλα
Τα πρωτόγονα όπλα γενικά κάλυπταν άμεσες και επείγουσες ανάγκες. Τα αυτοσχέδια όπλα ήταν η επόμενη φάση της ανάπτυξης των οπλικών συστημάτων και φτιάχνονταν με υλικά που παρείχε η φύση. Είναι γεγονός ότι η χρησιμοποίηση του μετάλλου για την κατασκευή όπλων, ακολούθησε την ανακάλυψη της φωτιάς. Με την ανακάλυψη όμως αυτής και τη χρησιμοποίησή της για την επεξεργασία των μεταλλικών όπλων, τα λίθινα, κοκάλινα και ξύλινα όπλα ουσιαστικά αχρηστεύτηκαν.
Στην Κρήτη όμως παρέμειναν να χρησιμοποιούνται και στα νεότερα χρόνια ξύλινα όπλα, όπως η Χουρχούδα, η Σπαθόβεργα, η Χαχαλόβεργα ,η Κατσούνα. Τα αντικείμενα αυτά κατατάσσονται στα επιθετικά αγχέμαχα όπλα, δηλαδή αυτά που χρησιμοποιούνταν για μάχες σώμα με σώμα, όπως το ρόπαλο, το ξίφος και το δόρυ. Ορισμένα από τα παραπάνω προσαρμόστηκαν και εξελίχθηκαν με αποτέλεσμα να έχουν παράλληλες χρήσεις στην Κρήτη εκτός από την πολεμική.
Η Χουρχούδα είναι ουσιαστικά ο εκφυλισμένος απόγονος του ρόπαλου, το ποιο παλαιό και συνηθισμένο όπλο και χρησιμοποιούνταν για σκληρές πολεμικές δραστηριότητες, ενώ η συνήθης ειρηνική χρήση ήταν η στήριξη κάποιου φράχτη.
Η Χαχαλόβεργα είναι παραλλαγή από το δόρυ με ειρηνική χρήση την φορτοεκφόρτωση των υποζυγίων.
Η Κατσούνα είναι μια εξέλιξη των δύο παραπάνω όπλων η οποία χρησιμοποιείται επιπλέον ως εργαλείο σύλληψης των αιγοπροβάτων από το κεφάλι ή τα κέρατα και ως μέσο στήριξης στην διάβαση των βουνών της Κρήτης, ενώ συνεχίζει να χρησιμοποιείται ακόμα και σήμερα ως όπλο σε φιλονικίες.
Τα ξύλινα αυτά όπλα των Κρητικών είναι γνωστό ότι η τελευταία φορά που χρησιμοποιήθηκαν κατά κόρον ήταν στη Μάχη της Κρήτης.
Η Σπαθόβεργα είναι το μόνο όπλο που δεν συγγενεύει με τα παραπάνω καθώς δεν έχει ευθύγραμμο σχήμα ούτε φαίνεται να μπορεί να χρησιμοποιηθεί για κάποια ειρηνική χρήση, πρόκειται λοιπόν για ένα αμιγώς πολεμικό αντικείμενο
Σπαθόβεργα – Μορφολογία
Η σπαθόβεργα είναι ότι ακριβώς λέει η λέξη, ένα ραβδί δηλαδή σε σχήμα σπαθιού. Είναι κατασκευασμένη συνήθως από χοντρό και σκληρό ξύλο και δεν έχει σταθερό μέγεθος. Έχει λαβή με εγκοπές (συνήθως) ώστε να εφαρμόζει απόλυτα στο χέρι του ιδιοκτήτη-χρήστη. Η πλευρά που βρίσκεται η κόψη είναι αρκετά αιχμηρή παρότι είναι ξύλινη και μπορεί να τραυματίσει σοβαρά άνθρωπο (κυρίως θραύση οστών, κρανίων κτλ.), αποτελώντας έτσι ένα επιθετικό όπλο στα χέρια του κατόχου της. Συνήθως η σπαθόβεργα έχει σκαλιστό παραδοσιακό διάκοσμο ανάλογα με το πόσο μερακλής είναι ο κάτοχος. Οι σπαθόβεργες που έχουν διασωθεί σήμερα έχουν όλες περίπου το ίδιο μοτίβο στην σχεδίαση ενώ δεν κάνουν όλα τα ξύλα για την κυρτότητα που απαιτείται για την κατασκευή της.
Με βάση το καμπυλότητα στο σχήμα τους, οι σπαθόβεργες μπορούμε να πούμε ότι βρίσκονται μορφολογικά μεταξύ δύο μεταλλικών όπλων Ανατολικού τύπου, ποιο συγκεκριμένα μεταξύ του Τούρκικου γιαταγανιού και της Σπάθας των αγωνιστών του 1821. Είναι πιθανό η αρχική μορφολογία της σπαθόβεργας να ήταν όμοια με τα ευθύγραμμα Βυζαντινά ξίφη και στην περίοδο της Τουρκοκρατίας να εξελίχθηκαν στην μορφή που έχουν διασωθεί.
Η Σπαθόβεργα στην Τουρκοκρατία
Κατά την διάρκεια της Τουρκοκρατίας στην Κρήτη ίσχυε απαγόρευση οπλοκατοχής και οπλοφορίας για τους Χριστιανούς. Η προμήθεια όπλων ή μπαρουτιού ήταν δύσκολη επειδή οι Τούρκοι έλεγχαν τους θαλασσίους εμπορικούς δρόμους με μικρή εξαίρεση την περιοχή των Σφακίων. Ο σίδηρος και η τεχνολογία του ήταν απρόσιτη στον απλό Κρητικό αφού οι μαχαιροποιοί ήταν Τούρκοι εγκατεστημένοι στα αστικά κέντρα με αποτέλεσμα η προμήθεια μαχαιριών για τους Χριστιανούς να είναι ελεγχόμενη και ουσιαστικά απαγορευτική.
Εφόσον λοιπόν ο οπλισμός των κατοίκων ήταν ανύπαρκτος, υπήρχε ανάγκη να επινοηθούν όπλα από άλλα υλικά, Η γνώση της κατεργασίας και η χρήση του ξύλου για την κατασκευή διάφορων προβιομηχανικών εργαλείων όπως μηχανισμοί νερόμυλων, ρασσόμυλλων ,αλέτρια κτλ οδήγησε και στην κατασκευή υποτυπωδών όπλων όπως οι σπαθόβεργες.
Μαρτυρίες υπάρχουν (λίγες σχετικά) για την χρήση της σπαθόβεργας εναντίον των Τούρκων.
Ο Μυροδογιάννης μου επιβεβαίωσε ότι θυμάται γέρους της Ελεύθερνας να λένε για την χρήση της Σπαθόβεργας στο Αρκάδι. Ακόμα δυο περιπτώσεις αναφέρονται στο περιοδικό Κρητικό Πανόραμα, η μια είναι στην Σπηλιά Χανίων όπου ένας δάσκαλος Ψαρουδάκης σκότωσε με σπαθόβεργα σε καρτέρι τον Ιμπραήμ αγά και σε μια άλλη περίπτωση Ανωγειανοί χρησιμοποίησαν χουρχούδες και σπαθόβεργες στις μάχες του Σκλαβόκαμπου και της Επισκοπής.
Η παρουσία της Σπαθόβεργας στην Λαογραφία.
Η χρήση και η κατασκευή της σπαθόβεργας χάνεται στο παρελθόν χωρίς να γνωρίζουμε πότε ξεκίνησε να κατασκευάζεται και να χρησιμοποιείται. Δεν μπορούμε να γνωρίζουμε εάν στα αρχαία χρόνια χρησιμοποιούνταν τέτοιου είδος όπλο, πιθανόν όμως να υπήρχε κάποια παραλλαγή. Το μόνο που μπορούμε να συμπεράνουμε είναι, ότι ως όπλο χρησιμοποιούνταν από τη Βυζαντινή εποχή μέχρι και την Τουρκοκρατία. Στην Κρήτη ήταν όλα τα χρόνια σε χρήση μέχρι το 1950 , ενώ στη συνέχεια πέρασε ως διακοσμητικό κυρίως αντικείμενο στα ορεινά χωριά.
Η παλιότερη αναφορά που υπάρχει βρίσκεται στο έπος του Διγενή Ακρίτα το 1200 μ.Χ. όπου αναφέρεται ως σπαθοράβδι.
« δύο κίγκλας τον κίγκλωσον και δύο εμπροσθελίνας ,
Και κρέμασε εις την σέλλαν μου το ωραίον μου σπαθορράβδιν
Και θές βαρύ το μάσσημα ίνα γοργόν γυρίζη
Το θανείν ηρετίσαντο η γύγειν υπ εκείνου.
Κάκεινος επελάλησε , σύρνει το σπαθορράβδιν,
και πριν ελθειν τον στρατηγόν ουδέ εις υπελείφθη
τον μαύρον μου δυνατά, με δυο γίγκλες σφικτά και δυνατά ,
και βάλετον εμπροστελλίνες, και κρέμασε και το σπαθοράβδιν
και βάλε και τα ρέτενα δια να γυρίζει καλά»
Από το περιοδικό Κρητικό Πανόραμα
Μια άλλη αναφορά για την χρήση της σπαθόβεργας βρίσκουμε στο δρώμενο του «Κλήδονα» στα Βλαχοχώρια έτσι όπως καταγράφηκαν το 1900 και 1903 από τους Περικλή Παπαχατζή και Μάρκο Μπέζα αντίστοιχα. Η καταγραφή αυτή για την συμβολική χρήση των ξύλινων σπαθιών σε μια τέτοια εθιμική εκδήλωση η οποία έχει πανάρχαιες ρίζες, μπορεί να στηρίξει την υπόθεση ότι η σπαθόβεργα χρησιμοποιούνταν στον ευρύτερο Ελλαδικό χώρο από τα αρχαία χρόνια.
«Όλη η παρέα επιτίθεται στα κορίτσια με τις γκαλιάτες και προσπαθεί να τις χαλάσει, αλλά οι κοπέλες προφυλάσσονται από άλλα αγόρια οπλισμένα με ξύλινα σπαθιά…
….Tραγουδώντας γεμίζουν τις γκαλιάτες τους με νερό, ενώ συνοδεύονται από δυο αγόρια με ξύλινες σπάθες, που τις προφυλάσσουν από τα αγόρια άλλων παρεών, που συνήθως παραφυλάγουν στα σοκάκια για να τους «χαλάσουν» τις γκαλιάτες….»
Μια ακόμη αναφορά σε σπαθόβεργα βρίσκουμε στην Τουρκική λαογραφία όπου ο μύθος λέει ότι η πτώση της Πόλης το 1453 οφείλεται στην βοήθεια ενός θεόπεμπτου ξύλινου σπαθιού.
«Κατά τη διάρκεια της πολιορκίας της πόλης, ο Θεός έστειλε έναν άγγελο να παραδώσει ένα ξύλινο σπαθί στον αυτοκράτορα. Ο άγγελος ήταν ένας άγιος ασκητής που ονομαζόταν Αγάπιος, ο οποίος έσπευσε στο παλάτι να εκπληρώσει θεία αποστολή του. «Άρχοντα μου», είπε στον αυτοκράτορα, «εδώ είναι ένα σπαθί που αποστέλλεται από το Θεό για να εξοντώσετε τους εχθρούς σας, τους Τούρκους» Όταν αυτοκράτορας είδε ότι ήταν κατασκευασμένα από ξύλο θυμωμένος αναφώνησε: «Τι πρόκειται να κάνει ένα ξύλινο σπαθί αφού έχω το θαυμάσιο ξίφος του ένδοξου Δαβίδ, του πατέρα του Σολομώντα, που είναι σαράντα πήχεις μακρύ»; Έδιωξε τον μοναχό και αυτός, θυμωμένος, πήγε για να παρουσιάσει το σπαθί του στο Σουλτάνο Μωάμεθ ο οποίος το δέχθηκε ευχαρίστως. Χάρη σε αυτό το ξύλινο σπαθί ο Μωάμεθ κατάφερε να κατακτήσει την Κωνσταντινούπολη….»
«Folklore de Constantinople” H. Carnoy und J. Nicolaides Paris, 1894
Ξύλινα όπλα σε άλλους λαούς
Η χρήση ξύλινων όπλων που έχουν παρόμοια μορφή ή χρήση με την σπαθόβεργα.
απαντάται και σε άλλους λαούς της Γης
Στις Φιλιππίνες στην πόλη Butuan έχουν βρεθεί ξύλινα σπαθιά τα οποία χρησιμοποιούνταν ως όπλα ή για εκπαίδευση σε κάποια πολεμική τέχνη.
Στην Ισπανία υπάρχει μια ξύλινη βέργα που χρησιμοποιείται στην περιοχή των Βάσκων και ονομάζεται Makila . Το μπαστούνι Makila πιθανολογείται ότι εμφανίστηκε στην περιοχή την περίοδο του Μεσαίωνα. Χρησιμοποιείται από τους βοσκούς ως όπλο καθώς και στην καθοδήγηση των κοπαδιών και στην προστασία από τους λύκους. Χρησιμοποιείται επίσης από πεζοπόρους και κυνηγούς ως βοήθημα βάδισης στις Βασκικές περιοχές καθώς και σε παραδοσιακούς χορούς. Ουσιαστικά το Βασκικό μπαστούνι Makila είναι το αντίστοιχο της Κρητικής κατσούνας ως προς την χρήση.
Στα Κανάρια νησιά υπάρχει μια παραδοσιακή πολεμική τέχνη (Juego del Palo) και μια παρόμοια στην Πορτογαλία (Jogo do pau) που ασκείται με ξύλινες ράβδους περίπου δύο μέτρων. Αυτές οι πολεμικές τέχνες με την χρήση ξύλινων ράβδων έχουν εμφανιστεί από το 1400 μ.Χ. στην περιοχή και έχουν ομοιότητες με τις πολεμικές τέχνες στις Φιλιππίνες. Λέγεται ότι η συγκεκριμένη πολεμική τεχνική, αναπτύχθηκε όταν τα καράβια των θαλασσοπόρων έφθασαν στην Κούβα. Οι Κουβανοί είχαν άνεση στην χρήση του μαχαιριού επειδή το χρησιμοποιούσαν στην κοπή του ζαχαροκάλαμου και το μόνο όπλο που μπορούσε να τους κρατήσει μακριά από τον αντίπαλο και να τους νικήσει ήταν αυτή η πολεμική τέχνη με την ξύλινη ράβδο.
Δεν μπορούμε να γνωρίζουμε αν υπάρχουν αλληλεπιδράσεις στην εμφάνιση της σπαθόβεργας στην Κρήτη από τα ξύλινα όπλα άλλων λαών. Αυτό είναι δουλειά των Εθνογράφων και ξεφεύγει από τα όρια αυτής της έρευνας.
Μυροδογιάννης – Ο τελευταίος τεχνίτης Σπαθόβεργας.
Ίσως να είναι ο τελευταίος σκαλιστής ο 86χρονος Γιάννης Νικολουδάκης (Μυροδογιάννης) από την Ελεύθερνα που έχει απομείνει να κατασκευάζει σπαθόβεργες στην Κρήτη. Την πρώτη του σπαθόβεργα την απόκτησε το 1943 από ένα βοσκό του Ψηλορείτη, τον Πατακομανόλη από τα Λειβάδια, και την αντάλλαξε με ένα αρνί τότε..
Σήμερα ο Μυροδογιάννης κατασκευάζει σπαθόβεργες από ξύλα Ασφένταμου και Πρίνου κρατώντας σαν πρότυπο στο σχήμα και το διάκοσμο από την παλιά σπαθόβεργα που έχει διατηρήσει μέχρι σήμερα.
Κλείνοντας αυτή την μικρή έρευνα νομίζω ότι πρέπει να γίνει μια κανονική μελέτη από λαογράφους και εθνογράφους σχετικά με τα αυτοσχέδια Κρητικά όπλα. Μόνο δύο δημοσιογραφικές έρευνες έχουν γίνει σχετικά με τα Κρητικά όπλα, από τον Ευτύχη Τζιρτζιλάκη, μια για τη Σπαθόβεργα στο περιοδικό Κρητικό Πανόραμα και άλλη μια για το Κρητικό μαχαίρι την οποία βρήκα στην Άγονη Γραμμή. Για λόγους δεοντολογίας πρέπει να αναφέρω ότι το αφιέρωμα στο Κρητικό Πανόραμα αποτέλεσε τον βασικό οδηγό για αυτή την δημοσίευση.
Πηγές – Βιβλιογραφία
Περιοδικό Κρητικό Πανόραμα τευχ 34 Οκτώβριος Νοέμβριος 2009 Τζιρτζιλάκης Ευτύχης
Εφημερίδα Ρέθεμνος Ιούλιος 2009
Περιοδικό Κοντυλίες Νοέμβριος Δεκέμβριος 2009 Τζιράκης Μανόλης
Ιστολόγιο Άγονη Γραμμή https://agonigrammi.wordpress.com «ΚΡΗΤΙΚΟ μόνο κατ΄ όνομα ΜΑΧΑΙΡΙ» Τζιρτζιλάκης Ευτύχης
Ιστοσελίδα http://www.ekataios.gr/ «Ο Κλήδονας στους Βλάχους: η μετατροπή ενός δρωμένου σε πανηγύρι»
Ιστοσελίδα http://www.vikingsword.com «Ethnografic Arm & Armour forum – The wooden fighting sword-sticks of Crete»
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου