Μετάφραση, επιμέλεια σύνταξης: Πυθεύς
Πηγή: Χείλων
Άρθρο βασισμένο στη δημοσίευση του καθηγητή Θρησκειολογίας στο Πανεπιστήμιο της Βιρτζίνια, κ. Sonam Kachru, στο περιοδικό Aeon με τίτλο Ashoka’s moral empire.
♦
Στην κοιλάδα Χαϊμπέρ [Khyber] στο Βόρειο Πακιστάν τρεις μεγάλοι ογκόλιθοι στην κορφή ενός λόφου επιβάλλονται σε μια όμορφη προοπτική της πόλης Μανσέχρα [Mansehra]. Χαμηλή τοιχοποιία με τούβλα περιβάλλει το χώρο που ορίζει ο καθένας και μια απλή οροφή στους ώμους τεσσάρων χτιστών στύλων στις γωνιές της προστατεύει τις προσόψεις τους από τον αέρα και τη βροχή. Η κατασκευή αυτή διασώζει για τις επόμενες γενιές τις λέξεις που είναι χαραγμένες:
Είναι δύσκολο να κάνεις ενάρετες πράξεις. Ακόμη κι αυτός που αρχίζει να πράττει ενάρετα επιτυγχάνει κάτι δύσκολο.
Τα λόγια ανήκουν στον Ασόκα Μαουρύα, Ινδό αυτοκράτορα ο οποίος από το 268 έως το 234 ΠΚΕ, κυβέρνησε μια από τις μεγαλύτερες και πιο κοσμοπολίτικες αυτοκρατορίες στη Νότια Ασία. Αυτές οι λέξεις βρἰσκονται στις πρώτες γραμμές του 5ου από τα 14 Μεγάλα Λίθινα Διατάγματα του Ασόκα [major rock edicts, έδικτα] μια ιδιαίτερη ανθολογία κειμένων, του 257 ΠΚΕ περίπου, με τα οποία ο Ασόκα παρουσίαζε έναν οραματικό κώδικα ηθικής συμπεριφοράς. Παρότι στη Μανσέχρα οι όψεις των βράχων έχουν διαβρωθεί και οι επιγραφές είναι σήμερα σχεδόν δυσανάγνωστες, το μήνυμα του Ασόκα μπορεί να διαβαστεί σε βράχους διάσπαρτους στην Ινδική υποήπειρο κατά μήκος των ορίων της αυτοκρατορίας του από το Πακιστάν έως τη Νότια Ινδία.
Το μήνυμα δεν περιορίστηκε τόσο από τη χρήση μιας συγκεκριμένης γλώσσας όσο από τον εκθετήριο τόπο του. Σταχυολογημένο και χαραγμένο σε ελεύθερους ογκόλιθους διάσπαρτους στην αχανή αυτοκρατορία του, σε λειασμένες πέτρινες πλάκες και με αφετηρία το 243 ΠΚΕ, σε μνημειώδεις πέτρινους στύλους, το ηθικό μήνυμα του Ασόκα καλλιεργήθηκε και αποδόθηκε σε κάμποσα γλωσσικά ιδιώματα της Ινδίας, στα Ελληνικά και τα Αραμαϊκά. Ήταν ένα όραμα που στόχευε να εμπνεύσει ανθρώπους διαφορετικών θρησκειών, διάφορων περιοχών και όλων των γενεών.
«Αυτό το αφιέρωμα στην Ηθική έχει γραφτεί σε πέτρα για ν’ αντέξει στο χρόνο και οι απογονοί μου να ενεργούν σύμφωνα μ’ αυτή» λέει ο Ασόκα στο τέλος του 5ου εδίκτου. Στο τέταρτο, μιλάει για την πρόοδο του ηθικού του έργου μέχρι τη συντέλεια του κόσμου, αν και ένα χρόνο μετά σε επόμενο διάταγμα προβάλλει μια δυσάρεστη επιφύλαξη· το εγχείρημα μπορεί να πετύχει μόνο εφόσον αναληφθεί και συνεχιστεί —αν οι γιοι μου, τα εγγόνια μου και οι επόμενες γενιές, ακολουθήσουν το παράδειγμά μου μέχρι το τέλος του κόσμου.»
Όπως αποδεικνύεται, η επιρροή του Ασόκα ξεπέρασε τη βραχύβια αυτοκρατορία των Μαουρύα. Μαζί με τον Σιντάτα Γκοτάμα [Siddhattha Gotama], τον Βούδα [Buddha], τη θρησκεία του οποίου πάσχισε να καθιερώσει σαν παγκόσμιο φαινόμενο, ο Ασόκα ενσαρκώνει μια από τις πρώτες προσωπικότητες που άσκησαν πανασιατική επιρροή. Ο βασιλέας Ντεβαναμπίγια Τίσσα [Devanampiya Tissa] της Σρι Λάνκα [Sri Lanka] (περ.247-207 ΠΚΕ) ήθελε να του μοιάσει, όπως έκανε και ο Αυτοκράτορας Γου [Wu] της Κίνας (502-549 CE)· η Αυτοκράτειρα Γου Ζετιάν [Wu Zetian] (623/625-705 CE) ήθελε ακόμα και να τον ξεπεράσει· και στις 22 Ιουλίου του 1947, μέρες προτού επιτύχει η Ινδία την επίσημη απόσχισή της από τη Μεγάλη Βρεττανία, ο Τζαβαχαρλάλ Νεχρού [Jawaharlal Nehru] σύντομα πρώτος πρωθυπουργός της χώρας, πρότεινε στη Συνταγματική Συνέλευση της Ινδίας την υιοθέτηση ενός από τα εμβλήματα του Ασόκα —τον τροχό ενος άρματος— για τη νέα σημαία του του ανεξάρτητου έθνους.
Μ’ αυτό τον τρόπο, ο Νεχρού ουσιαστικά πρότεινε να αντικατασταθεί η εμβληματική ανέμη που είχε συσχετισθεί με τον Μαχάτμα Γκάντι [Mahatma Gandhi]. Η ανέμη κοσμούσε τη σημαία κάτω από την οποία το Ινδικό Εθνικό Κογκρέσο αγωνίστηκε για την ελευθερία κι έτσι όπως κυλούσε η Ινδική ιστορία, απέκτησε πολλά συμβολικά νοήματα. Για παράδειγμα, μπορούσε να διαβαστεί σαν σύμβολο αυτονομίας, οικονομικής αυτάρκειας, αλήθειας και αυτοπεποίθησης απελευθερωμένης από τη βία. Ήταν επίσης σύμβολο «αλληλεγγύης με τον απλό άνθρωπο», όπως υπενθύμισε στη Συνταγματική Συνέλευση ο ηγέτης των αγροτών Πανιάμπραο Ντέσμουκ [Panjabrao Deshmukh]. Σχεδιασμένος σαν στέμμα σε στύλους που υψώνονται για 40 έως 50 πόδια από το έδαφος, ο τροχός του Ασόκα, όχι λιγότερο συμβολικός για την Αλήθεια, ήταν ωστόσο σύμβολο που επινοήθηκε σε μεγαλοπρεπή κλίμακα.
Ο λόγος για την επιλογή του Νεχρού να προσαρμόσει τα σύμβολα της σύγχρονης Ινδίας στα διακοσμητικά γνωρίσματα της Αυτοκρατορίας του Ασόκα (τσάκρα του Ασόκα), ήταν η ταυτότητα και ο σκοπός του κράτους. Ο τροχός ενός άρματος μπορεί να αντιπροσωπεύει την πολιτική εξουσία με την έννοια της κυριαρχίας ή τη δύναμη και την επιρροή της Αλήθειας όπως επικαλείται ένας βουδιστικός συμβολισμός στο πρώτο κήρυγμα του Βούδα θέτοντας σε κίνηση τον αλληγορικό τροχό της αληθινής διδασκαλίας. Ο Βούδας απαρνήθηκε την πολιτική εξουσία για την ασυνέπειά της με τις αρετές που αναζητούσε. Ο Ασόκα, όπως αντιλήφθηκε ο Νεχρού, δεν το έκανε. Ο τροχός του Ασόκα στεκόταν αντί μιας αυτοκρατορίας ταγμένης στην ειρήνη.
Ο Νεχρού προέτρεψε τα μέλη της Συνταγματικής Συνέλευσης να αναλογιστούν την Αυτοκρατορία του Ασόκα σαν μια διεθνή περίοδο της Ινδίας: μια εποχή όταν η χώρα ανέλαβε κοσμοπολιτικό ρόλο στην παγκόσμια σκηνή, επηρεάζοντας τους γείτονές της μέσω πολιτισμού αντί πολέμου. Ο Ασόκα το θέτει αξιομνημόνευτα όταν λέει, στο τέταρτο έδικτο, ότι με τη βασιλεία του «ο ήχος των τυμπάνων του πολέμου αντικαταστάθηκε από τον ήχο της Ηθικής». Αυτό, μαζί με το ακόλουθο από το 13ο έδικτο, αποτυπώνει με τον καλύτερο τρόπο το γενικό νόημα των ηθικών επιχειρημάτων του Ασόκα: «Νίκη μέσω της Ηθικής είναι η καλύτερη Νίκη». Η κατάκτηση που είχε σημασία για τον Ασόκα είναι η αυτοκατάκτηση· δύναμη εκφρασμένη μέσω του ελέγχου των αυτοθεωρούμενων αντιλήψεων και συναισθημάτων, έτοιμη τώρα να διοχετευθεί σε ηθικό προβληματισμό για άλλους.
Η δοκιμασία που αναγγέλλουν τα Ηθικά Εντάλματα του Ασόκα στα γρανιτένια έδικτα, περιλαμβάνει την απομάκρυνση του πολιτισμού από τη βία σε κλίμακα που δύσκολα γίνεται πιστευτή. Στη Νότια Ασία, όπως και αλλού στον αρχαίο κόσμο, η θυσιαστήρια προσφορά σάρκας ζώων στη φωτιά (έμπυρη θυσία) ήταν παραδειγματική θρησκευτική πράξη· την ίδια ώρα, το κυνήγι ήταν μακρόχρονος βασιλικός θεσμός. Αρκετοί αρχαίοι ηγεμόνες, για παράδειγμα, έφτιαχναν αχανή περιβαλλοντικά καταφύγια για τα βασιλικά τους νοικοκυριά και για να παρακινούν τους καλεσμένους τους να σκοτώνουν για άθληση. Ο Ασόκα εγκαινίασε το ηθικό του εγχείρημα ανακοινώνοντας τον τερματισμό τέτοιων πρακτικών. «Εδώ,» είπε ο Ασόκα, προσδιορίζοντας τα όρια της επικράτειάς του, «κανένα ζωντανό πλάσμα δεν θα ξαναγίνει εξιλαστήριο θύμα ή θήραμα».
Ο Ασόκα φαίνεται να πίστευε ότι η αλλαγή σε μεγάλη κλίμακα, θα πρέπει να να αρχίσει στο σπίτι. Στο πρώτο του κιόλας έδικτο μας δείχνει πώς να προσέξουμε την αξία της ηθικής στον τρόπο ζωής του καθενός. Ο αυτόκλητος «αγαπημένος των Θεών», μιλά για τον τρόπο με τον οποίο το βασιλικό νοικοκυριό συνεισφέρει στο κακό: «Παλαιότερα, στην κουζίνα του Αγαπημένου των Θεών…εκατοντάδες χιλιάδες ζώων σφάζονταν καθημερινά για να φτιαχτεί το κάρι. Τώρα όμως, μετά τις Ηθικές Αναγραφές, μόνο τρία πλάσματα, δύο παγώνια κι ένα ελάφι θανατώνονται –και το ελάφι όχι πάντοτε».
Τα έδικτα του Ασόκα συντάχθηκαν το 257 ΠΚΕ. Ωστόσο, το 331 ΠΚΕ, ή 74 χρόνια νωρίτερα, ο Αλέξανδρος ο Μακεδών στο παλάτι του Δαρείου στη Βαβυλώνα, λέγεται ότι μένει έκπληκτος στη θέα μιας εγχάρακτης στήλης στο παλάτι του Δαρείου στη Βαβυλώνα, όπου καταγράφεται επίσης ότι μέρος του καθημερινού γεύματος αποτελούσαν 100 χήνες ή χηνόπουλα. Οι εκατοντάδες χιλιάδες του Ασόκα γίνονται ακόμα πιο δύσκολα πιστευτές. Ωστόσο πιθανόν το πνεύμα να ήταν υπαινικτικό και όχι απογραφικό. Ο Ασόκα χρησιμοποίησε τον ίδιο αριθμό στο 13ο έδικτο για να περιγράψει τον αριθμό των ανθρώπων που σκοτώθηκαν στην κατάκτηση της Καλίνγκα [Kalinga] το 261 ΠΚΕ. Εκεί, ο Ασόκα υπήρξε νικητής –ο αρχιτέκτονας μιας νίκης τόσο ολοκληρωτικής και ολέθριας που αποδείχτηκε συνάμα θεραπευτική για την αυτοκρατορική φιλοδοξία του. Ακούγοντας τον Ασόκα να το λέει, αυτό που τον συγκλόνισε δεν ήταν μόνο η έκταση της καταστροφής –«οι σκοτωμοί, ο θάνατος και ο ξεριζωμός που συμβαίνουν με την κατάκτηση μιας ανυπότακτης χώρας»– αλλά επίσης ο τρόπος με τον οποίο μοιράζονται οι δυστυχίες του πολέμου. Όπως φαινόταν στον Ασόκα, εκείνοι για τους οποίους ο πολιτισμός είχε λόγο να αξίζει περισσότερο –οι φορείς των πολιτιστικών αξιών όπως δάσκαλοι, σοφοί, ηλικιωμένοι και οικογένειες– ήταν εκείνοι που υπέφεραν περισσότερο από τις συνέπειες. Μπορεί να υποστηρίξει κανείς, ότι η θεμελιώδης αρχή των ηθικών ενταλμάτων του Ασόκα υποδηλώνει μια ισορροπία: η απώλεια της ζωής και του μόχθου που εμπεριέχονται σ΄ ένα φριχτό πόλεμο και τα επακόλουθά του είναι ανάλογη με τη βία που απαιτείται για τη διατήρηση των καθημερινών συνηθειών της εξουσίας. Στον πόλεμο, οι πιο αξιόλογοι ανάμεσά μας είναι συχνά οι πιο ευάλλωτοι· ίσως στην καθημερινή ζωή οι πιο ευάλωτοι από εμάς και συχνά αυτοί που με ευκολία προσποιούμαστε ότι δεν βλέπουμε, αξίζουν το σεβασμό μας πολύ περισσότερο από ότι πιστεύουμε.
Στο επίκεντρο του ηθικού σχεδίου του Ασόκα βρίσκεται το ενδιαφέρον να μην παραβλέπονται οι άλλες υπάρξεις και οι δυνατότητές που έχουν. Ας σκεφτούμε διαφορετικούς τρόπους με τους οποίους άλλα ζωντανά πλάσματα διαφεύγουν της προσοχής μας. Για παράδειγμα, μόνο εφόσον κατανοούμε τα ζώα ολοκληρωτικά εκτός της ηθικής και της πολιτικής μας κοινότητας, είναι δυνατόν να τα αντιλαμβανόμαστε σαν κρέας. Στα έδικτα, συναντάμε μιά ανησυχία για το πόσο ένας φυλακισμένος, για περισσότερες ή λιγότερες χρονικές περιόδους, μπορεί επίσης να απομακρυνθεί από την έννοια του συμπολίτη στην ηθική μας κοινότητα. Στεγασμένοι εξω από τον ορίζοντά μας, δεν τους βλέπουμε, όπως με τη μεταφορική έννοια δεν μπορούμε να δούμε κάποιον όταν του συμπεριφερόμαστε υποτιμητικά.
Σαν αντίδοτο, ο Ασόκα προέτρεπε τους γραμματείς του να αναπτύξουν ηθικά αντανακλαστικά στις συναναστροφές τους με φυλακισμένους. Αν οι αξιωματούχοι του σκεφτούν, λέει, ότι «αυτός έχει οικογένεια να στηρίξει» ή «αυτός εδώ γητεύτηκε» ή «αυτός είναι ηλικιωμένος» τότε θα τους δουν με άλλο μάτι και θα μπορούν να εργαστούν για την αποκατάσταση και την επανένταξη αυτού του αναθεωρημένου εγκλείστου στην κοινωνία. Η πρόκληση, υποστηρίζει ο Ασόκα, αρχίζει στη φαντασία μας: οφείλουμε να μάθουμε να τους βλέπουμε ολοκληρωμένα. Στην πραγματικότητα, για περιπτώσεις φυλακισμένων, αιχμαλώτων πολέμου, αποξενωμένων ανθρώπων εντός του κοινωνικού συνόλου και ζώα –ευάλλωτες υπάρξεις, όλα– ο Ασόκα προτείνει ένα δημιουργικό πείραμα: να τους αντιλαμβανόμαστε σαν μονάδες που διατηρούν και νοηματοδοτούν σχέσεις με άλλες του είδους τους, αν όχι με εμάς.
Και αυτό είναι το κλειδί. Η λογική των πρώτων αναγραφών του Ασόκα στο πέμπτο έδικτο σχετικά με το ψάρεμα και τη βαναυσότητα στην κτηνοτροφία, μπορεί να μας φανερώσει το γιατί. Εκεί, ο Ασόκα εκφράζει την άποψη ότι τα ζωντανά πλάσματα χρειάζονται ασφαλές περιβάλλον για την ευημερία τους και ότι διαφορετικά είδη τόπων ταιριάζουν σε διαφορετικά είδη ύπαρξης (όπως δάση, ποτάμια ή ακόμα και τα κελύφη για τη ζωή μικρής κλίμακας). Αφήνει να εννοηθεί ότι όλα τα ζωντανά πλάσματα εκφράζουν διαφορετικά είδη ευαισθησίας και δυνατοτήτων σε διάφορα στάδια της ζωής, σε διάφορες περιόδους του χρόνου (όπως όταν τα ψάρια γεννούν τ’αυγά τους μόνο ορισμένους σεληνιακούς μήνες ή οι γουρούνες γαλακτοφορούν). Οι ζώντες οργανισμοί διέπονται από πρότυπα εξάρτησης δίχως τα οποία δεν θα είναι ικανοί να επιβιώσουν. Εξαιτίας της αναγκαιότητάς της για την ευημερία της ζωής, κάθε συνθήκη, πρότυπο ή στάδιο εξάρτησης αποκτά ηθικό βάρος.
Ο ηθικός προβληματισμός του Ασόκα απορρέει από την αναγνώριση τέτοιων εξαρτήσεων. Οι συνθήκες εξάρτησης στους ανθρώπους συνδέονται με την κοινωνική τους φύση. Μπορούμε να φερόμαστε στους άλλους όπως σε κατάλληλους αποδέκτες της φροντίδας μας, όταν τους αντιμετωπίζουμε σαν υποκείμενα όμοια με εμάς: υπαρκτά στους κοινωνικούς δεσμούς και φορείς διαμέσου των οποίων οι δεσμοί αυτοί αποκτούν νόημα. Υιοθετώντας την αξιομνημόνευτη φράση του Αμερικανού φιλοσόφου Thomas Scanlon, η καλοσύνη για τον Ασόκα συναποτελείται από αυτά που οφείλουμε στους άλλους: «να μην γινόμαστε επιβλαβείς σε άλλα πλάσματα και να φερόμαστε όπως αρμόζει σε συγγενικές μας υπάρξεις, σε Βραχμάνους πλανόδιους φιλοσόφους, με σεβασμό στη μητέρα, τον πατέρα και τους γηραιότερους». Στο 5ο έδικτο, ο Ασόκα προσθέτει ότι στην καλοσύνη περιλαμβάνονται υποχρεώσεις προς εκείνους που βρίσκονται σε χαμηλότερη κοινωνική τάξη από τη δική μας και προς εκείνους με τους οποίους ανήκουμε στην ίδια. Συνεπώς, λέει, «οφείλουμε σεβασμό σε σκλάβους και υπηρέτες και γενναιοδωρία σε φίλους και συγγενείς».
Τι ορθώνει το ανάστημά του στην μεταξύ μας ηθική συναναστροφή; Η Καλοσύνη, υποστήριξε ο Ασόκα, δεν αρκεί να εκδηλώνεται μόνο από έναν, ούτε μπορεί να εκφραστεί από κάποιον που δεν διαθέτει ηθική πειθαρχία. Δεν είμαστε μόνοι μας. Υπάρχουν άλλοι με τους οποίους είμαστε συνδεδεμένοι τώρα και για πολλές γενεές, την πάροδο των οποίων ο Ασόκα θεωρούσε απαραίτητη για την καθιέρωση του Καλού.
Ο Ασόκα κάνει διεξοδικές σκέψεις και για την πολιτεία. Σε μια εντυπωσιακή εικόνα που δημιουργεί στο 4ο έδικτο, αξιωματούχοι του κράτους περιγράφονται σαν το απροκατάληπτο και μητρικό πρόσωπο μιας εκπροσώπησης με το οποίο κάποιος μπορεί να αρχίσει μια σχέση –όπως θα συνέβαινε με μια κατανοητική νοσηλεύτρια. Κάπου αλλού, λέγεται ότι το κράτος υπάρχει για το καλό των υπηκόων του. Η εγγενής ασυμμετρία στη σχέση κυβερνήτη-κυβερνωμένου γίνεται τώρα αντιληπτή σαν χρέος που οφείλεται από τον ηγεμόνα προς τον λαό του. Οι δεσμοί του λαού με τον βασιλέα περιγράφονται σαν αυτούς του παιδιού με τον γονιό του.
Ο Ασόκα επινόησε να ανακοινώσει στους γραφειοκράτες του ακόμα ένα πρωτότυπο επιχείρημα: το λεξιλόγιο και οι νόρμες που καταλήγουν να έχουν ηθική αξία για τους ανθρώπους, πρέπει να είναι εύληπτα και προσβάσιμα. Οι άνθρωποι πρέπει να έχουν τη δυνατότητα να γνωρίσουν και να αποθησαυρίσουν τα ηθικά ιδανικά μέσα από εύληπτα παραδείγματα και να μπορούν ενδεχομένως να τα αναγνωρίσουν σαν ιδανικά για τον ίδιο τους τον εαυτό. Αυτό είναι το έργο των υπαλλήλων της πολιτείας με τη διακυβέρνηση του Ασόκα: διασφάλιση της ηθικής προόδου ή «ευδοκίμηση της καλοσύνης» για να χρησιμοποιήσουμε τη φράση του. Πρόκειται για διπλή διαδικασία. Στο έβδομο έδικτο, υποστηρίζει ότι χρειάζεται νομοθέτηση και εσωτερίκευση μέσω διαλογισμού. Καινούριοι νόμοι πρέπει να φτιαχτούν και να κοινοποιηθούν, για να είμαστε σίγουροι: αλλά θα πρέπει να συνοδεύονται από εσωτερίκευση· και τούτο, εφόσον θέλουμε να είναι αποτελεσματικοί, προϋποθέτει ηθική παιδεία. Ο Ασόκα πίστευε ότι η πολιτεία ήταν αυτή που οφείλει να παρέχει τη γλώσσα μέσω της οποίας ο λαός αποκτά κοινή αντίληψη των συλλογικών ηθικών δυνατοτήτων.
Τα έδικτα και οι πρακτικές απαγγελίας και ερμηνείας που εξυπηρέτησαν τη διάδοση του μεταφερόμενου ηθικού μηνύματος θα μπορούσαν να περιγραφούν στα πλαίσια κάποιας επιστημολογικής υποδομής για τη δημόσια διοίκηση. Όμως δεν θα πρέπει κάποιος να αρκείται σε αλληγορίες για να κατανοήσει ότι και αυτή η υποδομή εμπίπτει στα ενδιαφέροντα της ηθικής. Τα δημόσια έργα του Ασόκα περιλαμβάνουν δενδροφύτευσεις κατά μήκος των δρόμων για να προσφέρουν σκιά σε ανθρώπους και ζώα· δημιουργία τεχνητών τροπικών αλσυλλίων· διάνοιξη φρεατίων ύδρευσης· κατασκευή ξενώνων, μεγάλων δρόμων, νοσοκομείων, ακόμα και δημιουργία φαρμακευτικών κήπων για ανθρώπους και ζώα, όπως υπογραμμίζεται στο 2ο και το 7ο έδικτο: «και όπου δεν βρίσκονται θεραπευτικές ρίζες ή φρούτα θα είναι αναγκαστική η εισαγωγή και η φύτευση τους».
Ο ηθικός χαρακτήρας της υποδομής συνοψίζεται σε αυτό: όλοι οι αναγκαίοι θεσμοί για τη σύσταση οποιασδήποτε κοινωνίας δηλαδή όλες οι επιμέρους προϋποθέσεις της, μπορούν να είναι λίγο ή πολύ ευνοϊκές για την ευημερία και τις γενεές, υποστηρίζει ο Ασόκα. Αιώνες αργότερα, ο Βουδιστής μοναχός Faxian (337-422 ΚΕ) μπορούσε ακόμη να παρατηρήσει στην Παταλιπούτρα [Pataliputra] –την κοσμοπολίτικη πόλη που υπήρξε κάποτε Μαουρυανή πρωτεύουσα– ένα αξιοζήλευτο ήθος να διαπνέει τις δομές της δημόσιας υγείας. Όσο για άλλα έργα του Ασόκα, Μαουρυανά υδραγωγεία και τεχνικές άρδευσης, τέθηκαν επιτυχώς ξανά σε λειτουργία πρόσφατα στην άνυδρη Γκάγια [Gaya], την ιστορική περιοχή στην καρδιά της Μαουρυνής αυτοκρατορίας, όπου λέγεται ότι πολύ νωρίτερα ο Σιντάτα Γκοτάμα έγινε Βούδας.
Άς θυμηθούμε όμως την πεποίθηση του Ασόκα: «[Η Καλοσύνη] δεν μπορεί να εκδηλώνεται μονομερώς, ούτε να προέρχεται από κάποιον ηθικά απείθαρχο». Η Καλοσύνη απαιτεί τα ανεξάρτητα άτομα να συντείνουν στο ενδιαφέρον για την καλλιέργεια της κριτικής σκέψης. Η μαθητεία περιλαμβάνει τη συνεχή εξάσκηση του ελέγχου των συνηθειών της σκέψης και της πράξης, έτσι ώστε να μην επιτρέπεται σε αισθήματα όπως η σκληρότητα, ο θυμός, η περηφάνεια και η ζηλοφθονία –αισθήματα που καταγράφει ο Ασόκα στο τρίτο έδικτο– να κάνουν τον εαυτό μας και τους άλλους να προβάλλονται με τρόπο που αντιτίθεται στην ηθική συναναστροφή.
Υπάρχουν και πιο λεπτοφυείς ανησυχίες. Σε ανεξάρτητο έδικτο, ο Ασόκα εκθέτει στη σκέψη των δικαστών τα παρακάτω εμπόδια για την πλήρη και άμεση εξάσκηση της προσοχής μας: όταν κάποιος βιάζεται, είναι αδέξιος ή κουρασμένος, δεν προσέχει τους άλλους και την κατάσταση που βρίσκονται, όπως θα έπρεπε. Για τους πρώιμους βουδιστές, τέτοιοι παράγοντες είναι πρακτικά συναφείς με όσα πρεσβεύουν. Ασχολούμενοι με την εξάσκηση της προσοχής, για παράδειγμα, ορισμένοι λόγοι εμποδίζουν την ικανότητά μας να ασχοληθούμε με κάτι που έχουμε επιλέξει ή και να εργαστούμε. Τέτοιοι φραγμοί όμως, συνδέονται με την ηθική, υποστηρίζει ο Ασόκα. Αποτρέπουν τα άλλα όντα να γίνουν πλήρως αντιληπτά από εμάς.
Η μέριμνα για την αποφυγή της αδικίας –και για ευρύτερο έλεγχο του εαυτού μας– προϋποθέτει συνήθειες καλλιεργημένες σαν μέρη ενός τρόπου ζωής υψηλών αξιὠσεων. Όταν ο βασιλέας δηλώνει διαθέσιμος στο κάλεσμα της δικαιοσύνης οπουδήποτε, οποτεδήποτε, ό⸒τι κι αν έκανε τη δεδομένη στιγμή –αν έτρωγε, αν κοιμόταν ή αν είχε ελεύθερο χρόνο– μιλάει όπως θα έκαναν οι ασκητές ή οι αρχαίοι φιλόσοφοι. Τέτοια λόγια θα περίμενε να ακούσει κάποιος από μεμονωμένα άτομα τα οποία αποστασιοποιήθηκαν από την κοσμική ζωή για να μεταμορφωθούν και να επιτύχουν έτσι την Ελευθερία. Τέτοια άτομα ήταν ικανά να αφιερωθούν στην κριτική ενδοσκόπηση των πιο φευγαλέων συμπεριφορών, αισθημάτων και σκέψεών τους. Ο Ασόκα παρουσιάζει την επαναστατική υπόδειξη ότι ο καθένας οφείλει να δεχτεί την ζωή και την καθημερινότητα όπως θα μπορούσε να κάνει ένας ασκητικός φιλόσοφος περίπου για τους ίδιους λόγους. Ένα από τα πλέον πρώιμα διατυπωμένα ηθικά του φρονήματα που βρίσκεται στο αποκαλούμενο Μικρό Λίθινο Διάταγμα Ι (258 ΠΚΕ) [Minor Rock Edict I: επιγραφές σε βράχους που αποτελούν το αρχικότερο μέρος των Εδίκτων του Ασόκα και προαναγγέλλουν τα Μεγάλα Λίθινα Διατάγματα -Major Rock Edicts] ήταν ότι ο στόχος της ευδαιμονίας «μπορεί να επιτευχθεί και από τον πιο ασήμαντο που θα αφιερωθεί στην ηθική. Δεν πρέπει να πιστεύει κανείς ότι μόνο οι δοξασμένοι μπορούν να τον κατακτήσουν».
Πλούσιοι ή φτωχοί, άνθρωποι του λαού ή σοφοί, σπιτόγατοι ή αρνητές της απασχόλησης, ο Ασόκα θα μας έκανε να καταλάβουμε ότι μπορούμε να εκπαιδεύσουμε τους εαυτούς μας να ζήσουν όπως οι φιλόσοφοι.
Υποστηρίζοντας ό‚τι έκανε για την σπουδαιότητα που είχε αυτού του είδους η εξάσκηση του εαυτού μας, ο Ασόκα είχε κατά νου κάτι διαφορετικό. Σκεφτόταν ότι θα μπορούσε να προσδιορίσει το κοινό σημείο μεταξύ θρησκευτικών και φιλοσοφικών παραδόσεων: το ενδιαφέρον για την ηθική ψυχολογία —το οποίο λαμβάνει μορφή τεχνικών μέσω των οποίων ελέγχεται ο εαυτός— και το ενδιαφέρον για την εσωτερική αγνότητα. Ο Ασόκα πίστευε ότι υπογραμμίζοντας την σπουδαιότητα της αυτοκαλλιέργειας, τα έδικτά του θα μπορούσαν να δώσουν ώθηση στην αλληλοκατανόηση ή την «ένωση των παραδόσεων». –και ότι η ένωση ή «η ομόνοια των παραδόσεων» ήταν κάτι καλό.
Από το 260 ΠΚΕ περίπου, ο Ασόκα ήταν λαϊκός βουδιστής. Ωστόσο, όπως παραδέχεται ο ίδιος, δεν ήταν απόλυτα ταγμένος στις βουδιστικές δεσμεύσεις μέχρι το 259-258 ΠΚΕ περίπου. Σε καμμία περίπτωση όμως δεν επέτρεψε στον εαυτό του ή τους αξιωματούχους του να ευνοήσουν μια παράδοση περισσότερο από κάποια άλλη. Ήταν πλουραλιστής στα κρατικά ζητήματα. Στο έβδομο έδικτο μας λέει: «Αγαπημένοι των Θεών … επιθυμεί όλες οι παραδόσεις να στεριώνουν παντού»· στο 12ο, που αναφέρει ότι: «θα πρέπει να αναπτυχθούν τα βασικά στοιχεία όλων των παραδόσεων» ο Ασόκα οραματιζόταν έναν ενοποιημένο κόσμο από την Αθήνα μέχρι την Παταλιπούτρα –έναν κόσμο στον οποίο τα ηθικά πειράματα με τον εαυτό μας θα μπορούσαν να διαρθρωθούν και να γίνουν αμοιβαία κατανοητά πέρα από εθνικά, γλωσσικά και εδαφικά σύνορα· με την «ανάπτυξη των βασικών στοιχείων» προβάλλει ένα κλίμα αμοιβαίου σεβασμού και κατανόησης:
Θα πρέπει κάποιος να ακούσει και να σεβαστεί όλα τα δόγματα που εκφράζονται από άλλους. [Ο Βασιλιάς] επιθυμεί να διδαχθούν καλά όλοι από τα αγαθά δόγματα άλλων παραδόσεων.
Ο πλουραλισμός του Ασόκα περιλαμβάνει την ακόλουθη αναγνώριση από πλευράς των μελών των παραδόσεων: η ύπαρξη πολλών παραδόσεων είναι κάτι καλό και η παραδοχή αυτή συνάδει με τους στόχους και τις θεωρίες της κάθε παράδοσης: θα οδηγήσει στην άνθηση της καθεμιάς. Τέτοιου είδους ηθικός πλουραλισμός ενέπνευσε τον Νεχρού να οραματιστεί ένα πολυεθνικό Ινδικό κράτος. Τον καθοδήγησε να ευελπιστεί σε ένα νέο είδος πολιτικής –κάποιας που θα ήταν κοσμοπολίτικη και συνεργατική, θα εκτιμούσε τη ζωή κι όχι την επικράτεια, αφιερωμένη στην εξύψωση της ελευθερίας παντού. Η ανάγνωση του τρόπου με τον οποίο επικαλέστηκε η Συνταγματική Συνέλευση στις 22 Ιουλίου 1947 τον Ασόκα, μπορεί να προκαλέσει σύγχυση στον αναγνώστη του σήμερα. Είναι δύσκολο να μην ενδώσει είτε στη νοσταλγία είτε στη συγκαταβατικότητα.
Η Καλοσύνη μπορεί να είναι ταπεινή, περιορισμένη στις διακριτικές πράξεις των καθημερινών ανθρώπων.
Θα μπορούσε ποτέ το ανακατασκευασμένο παρελθόν της Ινδίας να είχε υποδείξει το πιθανό μέλλον της; Αναζητώντας τι θα μπορούσαμε να καταλάβουμε για τους πρώτους ηγέτες της Ινδίας, αναλογιζόμαστε πώς κατάλαβαν εκείνοι τον Ασόκα και τι είχε ίσως καταλάβει ο Ασόκα από αυτούς. «Δεν θα υπάρξει πλήρης ελευθερία σ’ αυτή τη χώρα ή στον κόσμο για όσο η κάθε ανθρώπινη ύπαρξη είναι ανελεύθερη» είπε ο Νεχρού στην Συνταγματική Συνέλευση. «Ασιτία, πείνα, γύμνια, έλειψη των αναγκαίων για τη ζωή και απουσία ευκαιριών ευημερίας για κάθε μεμονωμένη ανθρώπινη ύπαρξη, άντρα, γυναίκα και παιδί» όλα τους υπονομεύουν τη ζωή της ελευθερίας. Αυτό, υποστήριξε ο Νεχρού, είναι η πρόκληση που αντιμετωπίζει η Ινδία, το «τέλειο καθήκον» που αυτός, σε αντίθεση με τον Ασόκα, πίστευε ότι θα πρέπει πάντοτε να κληροδοτούμε στους απογόνους μας. Γιατί; Ο λόγος που ο Νεχρού ακούστηκε εκ διαμέτρου αντίθετος με τον Ασόκα, είναι ότι «δεν υπάρχει τέλος στο δρόμο προς την ελευθερία». Αναμφισβήτητα, το όραμα του Νεχρού ουδέποτε άφησε χώρο για την αντίληψη του Ασόκα περί ηθικής ανάπτυξης. Ας θυμηθούμε το φρόνημα του Ασόκα: η ηθική εκπαίδευση πρέπει να συμπληρώνει αλλαγές σε νομοθεσία και υποδομές. Ο Νεχρού, ποτέ δεν θεμελίωσε κάποιο Ινδικό ινστιτούτο ηθικής, παρά μόνο ινστιτούτα τεχνολογίας. Δεν είχε καμία αίσθηση για την καθημερινότητα της καλοσύνης.
Ο Ασόκα, όπως ο Γκάντι, ήταν πιο ευαίσθητος στις διάφορες κλίμακες με τις οποίες έπρεπε να διαδραματίζεται η Καλοσύνη. Κάποιες φορές η Καλοσύνη μπορεί να είναι απέριττη, στην κλίμακα των διακριτικών πράξεων των καθημερινών ανθρώπων όταν εκείνοι βρίσκονται μακριά από το κέντρο της δημόσιας προσοχής. Η Καλοσύνη δεν πρέπει να περιορίζεται σε δραματικές κινήσεις κρατών ούτε σε δραματικά παραδείγματα αλάνθαστης τελειότητας. Θα θυμάστε ότι στο πρώτο πέτρινο έδικτο ο Ασόκα δεν λέει ότι έγινε χορτοφάγος –μόνο ότι πήγαινε προς τα ΄κει:
Μονάχα τρία πλάσματα, δυο παγώνια κι ένα ελάφι θανατώνονται –και το ελάφι όχι πάντα. Και με τον καιρό, ούτε αυτά τα τρία πλάσματα θα θυσιάζονται.
Με τούτο το αφοπλιστικό παράδειγμα, ο Ασόκα άρχισε στην Ινδία αυτό με το οποίο ο Παναίτιος (περ. 185-109 ΠΚΕ) εγκαινίασε τον Στωικό λόγο: είναι ο καθημερινός άνθρωπος, που προσπαθεί και αποτυγχάνει να είναι καλός, αυτός που αξίζει να γίνει ηθικό παράδειγμα. Οι καταπληκτικές προσπάθειες των καθημερινών ανθρώπων έχουν σημασία· ειδικότερα όταν κατευθύνονται προς νέες ηθικές δυνατότητες τις οποίες το κράτος προσυπογράφει με νομοθετήματα, εκπαίδευση και μακρόπνοη δέσμευση για υποδομές και οικολογία ή κάπως έτσι υποστήριξε ο Ασόκα στις Ηθικές Αναγραφές του.
Εδώ, σε ό⸒τι μοιάζει με το τέλος μιας εποχής, ίσως αναρωτηθούμε πού μπορεί να βρεθεί τέτοιο παράδειγμα καλοσύνης στις πολιτικές του σήμερα. Ο Ασόκα πίστευε ότι είχε σημασία η διάδοση των ιδανικών και των προσπαθειών του για την Καλοσύνη. Πίστευε ότι μια τέτοια Καλοσύνη ήταν δύσκολη αλλά όχι ακατόρθωτη. Στον ατελείωτο και κάποιες φορές δαιδαλώδη δρόμο προς την ελευθερία, ο χρόνος θα κρίνει αν είχε δίκιο.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου